غدههای پاراتیروئید: تنظیمکنندههای نامرئی کلسیم
غدههای پاراتیروئید: شناسنامه و موقعیت
غدههای پاراتیروئید، چهار غده بسیار کوچک، هرکدام به اندازه یک دانه برنج یا عدس هستند. آنها در پشت غده تیروئید۳، در جلوی گردن قرار گرفتهاند. معمولاً دو غده در پشت هر لوب تیروئید وجود دارد. این غدد بخشی از سیستم درونریز۴ بدن هستند که مسئول ترشح هورمونها به جریان خون میباشد.
برای درک بهتر موقعیت آنها، میتوانید انگشت خود را روی وسط جلوی گردنتان، دقیقاً زیر گلو (سیب آدم) بگذارید. غده تیروئید درست در آنجا قرار دارد. غدههای پاراتیروئید پنهان در پشت این غده هستند، انگار که در یک اتاقک مخفی نشستهاند!
تنظیم کلسیم: کار اصلی غدههای پاراتیروئید
تنظیم کلسیم خون، مانند حفظ تعادل روی یک ترازوی دقیق است. غدههای پاراتیروئید، مسئول نگه داشتن این ترازو در حالت تعادل هستند. آنها با ترشح هورمونی به نام هورمون پاراتیروئید (PTH)۲ این کار را انجام میدهند.
وقتی سطح کلسیم خون پایین میآید (مثلاً به دلیل مصرف ناکافی شیر و لبنیات)، غدد پاراتیروئید هورمون PTH بیشتری ترشح میکنند. این هورمون مثل یک مدیر هوشمند، سه دستور مهم صادر میکند:
| محل اثر | اقدام هورمون PTH | نتیجه نهایی |
|---|---|---|
| استخوانها | آزاد کردن کلسیم ذخیره شده در استخوانها به خون | افزایش سریع کلسیم خون |
| کلیهها | جذب مجدد بیشتر کلسیم از ادرار و دفع بیشتر فسفر | هدر نرفتن کلسیم و حفظ تعادل با فسفر |
| رودهها | افزایش جذب کلسیم از غذایی که میخوریم (با کمک ویتامین D) | تأمین کلسیم از منبع خارجی |
برعکس، اگر کلسیم خون خیلی بالا برود، ترشح PTH کاهش مییابد تا کلسیم کمتر از استخوانها آزاد شود و کلیهها کلسیم بیشتری دفع کنند.
نقش کلسیم در زندگی روزمره: از دویدن تا فکر کردن
بیایید با یک مثال ساده اهمیت تنظیم کلسیم را ببینیم. وقتی تصمیم میگیرید یک لیوان آب بردارید، مغز شما یک پیام عصبی به ماهیچههای دستتان میفرستد. برای انتقال این پیام و سپس انقباض ماهیچهها برای برداشتن لیوان، به یونهای کلسیم نیاز مبرمی است. اگر کلسیم خون خیلی کم باشد، ممکن است ماهیچههایتان به خوبی منقبض نشوند یا حتی دچار گرفتگی دردناک شوند. اگر هم خیلی زیاد باشد، ممکن است احساس خستگی و گیجی کنید.
مثال دیگر: استخوانهای شما مانند یک بانک کلسیم عمل میکنند. در دوران کودکی و نوجوانی، کلسیم زیادی در این بانک ذخیره میشود تا استخوانها محکم و بلند شوند. هورمون پاراتیروئید کمک میکند تا در عین ساختن استخوانهای قوی، مقدار لازم کلسیم برای کار قلب و اعصاب نیز همیشه در خون موجود باشد. فرمول سادهای از جذب کلسیم با کمک ویتامین D وجود دارد:
این معادله نشان میدهد که بدون ویتامین D (که عملکردش توسط PTH تنظیم میشود)، حتی با خوردن کلسیم زیاد هم ممکن است جذب خوبی صورت نگیرد.
وقتی تعادل به هم میریزد: پرکاری و کمکاری
اگر یکی از این غدههای کوچک بیشازحد فعال شود (شرایطی به نام پرکاری پاراتیروئید۵)، هورمون PTH زیادی تولید میکند. این باعث میشود کلسیم زیادی از استخوانها خارج شده و وارد خون شود. در نتیجه، استخوانها ضعیف و شکننده میشوند و فرد ممکن است دچار درد استخوان، خستگی، سنگ کلیه (به دلیل دفع زیاد کلسیم از کلیه) و مشکلات گوارشی شود.
از طرف دیگر، کمکاری پاراتیروئید۶ (که نادرتر است) یعنی تولید ناکافی PTH. در این حالت سطح کلسیم خون پایین میآید که میتواند باعث گزگز و بیحسی در انگشتان، انقباضات دردناک ماهیچهها (تتانی)، ضربان قلب نامنظم و حتی اضطراب شود.
| وضعیت | سطح کلسیم خون | یک علامت شایع | اثر بر استخوانها |
|---|---|---|---|
| پرکاری پاراتیروئید | بالا | خستگی، تشنگی زیاد | ضعیف شدن |
| کمکاری پاراتیروئید | پایین | گرفتگی عضلات | معمولاً مستقیم آسیب نمیبینند |
| کارکرد نرمال | طبیعی | بدون علامت خاص | سالم و قوی |
پرسشهای مهم و باورهای نادرست
خیر. این دو غده کاملاً مجزا هستند. آنها در کنار هم قرار گرفتهاند اما عملکردهای متفاوتی دارند. تیروئید هورمونهای تنظیمکننده سوختوساز بدن را میسازد، در حالی که پاراتیروئید فقط بر سطح کلسیم و فسفر خون نظارت دارد.
بدن انسان هوشمند است! معمولاً یکی از غدههای باقیمانده میتواند فعالیت خود را افزایش دهد و کار همه چهار غده را انجام دهد. به این حالت جبران۷ میگویند. اما اگر همه آنها آسیب ببینند یا برداشته شوند، فرد حتماً به کمکاری پاراتیروئید دچار میشود و باید تا پایان عمر تحت درمان باشد.
نه دقیقاً. اگر بدن به کلسیم بیشتری نیاز داشته باشد، غدد پاراتیروئید فعال میشوند حتی اگر شما قرص بخورید. اما یک رژیم غذایی متعادل و سرشار از کلسیم (شیر، ماست، پنیر، سبزیجات برگدار) و ویتامین D (نور آفتاب، ماهی) به این غدهها کمک میکند تا راحتتر تعادل را برقرار کنند و تحت فشار کمتری باشند.
پاورقی
۱غدههای پاراتیروئید (Parathyroid Glands): چهار غده کوچک درونریز در گردن که هورمون پاراتیروئید ترشح میکنند.
۲هورمون پاراتیروئید (Parathyroid Hormone - PTH): هورمونی که سطح کلسیم و فسفر خون را تنظیم میکند.
۳غده تیروئید (Thyroid Gland): غدهای پروانهای شکل در جلوی گردن که هورمونهای تنظیمکننده سوختوساز بدن را تولید میکند.
۴سیستم درونریز (Endocrine System): شبکهای از غدد که هورمونها را مستقیماً به جریان خون ترشح میکنند.
۵پرکاری پاراتیروئید (Hyperparathyroidism): بیماری ناشی از ترشح بیشازحد هورمون پاراتیروئید.
۶کمکاری پاراتیروئید (Hypoparathyroidism): بیماری ناشی از ترشح ناکافی هورمون پاراتیروئید.
۷جبران (Compensation): توانایی یک بخش از بدن برای افزایش کارکرد خود و جبران از دست دادن یا نقص بخش دیگر.
