دیابت: وقتی که سوختوساز قند بدن بههم میریزد
بدن ما چگونه قند خون را تنظیم میکند؟
بدن ما مثل یک ماشین پیچیده است که برای کار کردن به سوخت نیاز دارد. سوخت اصلی بدن ما از غذایی که میخوریم، به ویژه کربوهیدراتها (مثل نان، برنج و سیبزمینی) تأمین میشود. این مواد در بدن به قند سادهای به نام گلوکز4 تبدیل میشوند. گلوکز وارد خون میشود تا به همهی سلولهای بدن برسد و به آنها انرژی بدهد. اما برای ورود گلوکز به سلول، به یک کلید نیاز داریم. این کلید، هورمونی به نام انسولین است که از لوزالمعده5 (غدهای در پشت معده) ترشح میشود.
تصور کن که یک کلاس در را قفل کردهاند و فقط ناظم مدرسه (انسولین) کلید آن را دارد. اگر ناظم نیاید یا کلیدش خراب باشد، دانشآموزان (گلوکز) نمیتوانند وارد کلاس (سلول) شوند و در راهرو (خون) جمع میشوند. در بیماری دیابت، یا لوزالمعده به اندازهی کافی انسولین تولید نمیکند (ناظم نمیآید) یا سلولهای بدن به انسولین پاسخ درست نمیدهند (قفل کلاس خراب است). نتیجه در هر دو حالت، افزایش قند خون است.
| نوع دیابت | علت اصلی | سن شایع شروع | روش اصلی کنترل | برچسب وضعیت |
|---|---|---|---|---|
| دیابت نوع ۱ | تخریب سلولهای تولیدکننده انسولین توسط سیستم ایمنی بدن | کودکی و نوجوانی | تزریق روزانه انسولین | وابسته به انسولین |
| دیابت نوع ۲ | مقاومت سلولها به انسولین و تولید ناکافی آن | معمولاً بزرگسالی (اما در جوانان هم دیده میشود) | رژیم غذایی، ورزش، داروهای خوراکی و گاهی انسولین | غالباً بدون نیاز به انسولین |
| دیابت بارداری | تغییرات هورمونی در دوران بارداری | دوران بارداری | کنترل رژیم غذایی و گاهی انسولین | موقتی |
علائم هشداردهنده: بدن ما چه پیامهایی میفرستد؟
وقتی قند خون برای مدت طولانی بالا میماند، بدن علائمی نشان میدهد که مثل چراغ قرمز ماشین عمل میکنند. برخی از این علائم عبارتند از:
- تشنگی و خشکی دهان زیاد: بدن برای رقیق کردن قند خون بالا، آب بیشتری میخواهد.
- ادرار مکرر: کلیهها سعی میکنند قند اضافی را از طریق ادفاق کنند.
- خستگی و کمانرژی بودن: چون گلوکز وارد سلولها نمیشود، بدن انرژی کافی نمیگیرد. مثل این است که باک ماشین پر باشد، اما بنزین به موتور نرسد.
- کاهش وزن ناگهانی (به ویژه در نوع ۱): وقتی بدن نمیتواند از قند استفاده کند، شروع به سوزاندن چربی و عضله برای انرژی میکند.
- تاری دید: قند بالا روی عدسی چشم اثر میگذارد.
اگر کسی در اطرافتان (مثل همکلاسی یا فامیل) این علائم را داشت، باید به پزشک مراجعه کند. تشخیص دیابت با یک آزمایش ساده خون امکانپذیر است.
کنترل دیابت: نقشهی راه برای زندگی سالم
کنترل دیابت مثل سهپایهی یک دوربین است که باید محکم و متعادل باشد. این سهپایه عبارت است از: تغذیه هوشمند، فعالیت بدنی و درمان دارویی (در صورت نیاز).
تغذیه هوشمند: به معنای حذف کامل قند و شیرینی نیست، بلکه یعنی انتخابهای بهتر. مثلاً به جای نوشابه، دوغ کمنمک بنوشیم. به جای نان سفید، از نان سبوسدار استفاده کنیم. مصرف میوههای کامل (مثل یک عدد سیب) بهتر از آبمیوههای صنعتی است. در وعدههای غذایی سعی کنیم سبزیجات و پروتئین (مثل مرغ یا حبوبات) را فراموش نکنیم.
فعالیت بدنی: ورزش باعث میشود سلولهای بدن حساسیت بیشتری به انسولین پیدا کنند (یعنی قفل کلاس راحتتر باز شود). حتی 30 دقیقه پیادهروی تند بعد از مدرسه یا دوچرخهسواری میتواند تأثیر شگفتانگیزی داشته باشد.
درمان دارویی: افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ حتماً باید انسولین تزریق کنند. برخی افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ نیز ممکن است با تجویز پزشک، از داروهای خوراکی یا انسولین استفاده کنند.
گلوکزسنج: کاربرد فناوری در کنترل روزانه
بسیاری از افراد دیابتی از دستگاهی به نام گلوکزسنج یا قندسنج خانگی استفاده میکنند. کار با این دستگاه بسیار ساده است: با یک سوزن کوچک (لنست) یک قطره خون از سرانگشت گرفته میشود و روی نوار آزمایش قرار میگیرد. دستگاه پس از چند ثانیه، عدد قند خون را روی صفحه نمایش میدهد. این کار مثل نگاه کردن به سرعتسنج ماشین است تا مطمئن شویم با سرعت مجاز حرکت میکنیم. مثلاً اگر عدد قند خون ناشتا بین 70 تا 130 میلیگرم بر دسیلیتر باشد، معمولاً در محدودهی مناسب است. این کنترل روزانه به فرد کمک میکند بفهمد غذایش، ورزشش یا دارویش چه تأثیری داشته و تصمیمات بهتری برای سلامتی خود بگیرد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر، خوردن شیرینی به تنهایی عامل مستقیم دیابت نوع ۱ نیست. اما مصرف بیش از حد مواد قندی و شیرین، همراه با کمتحرکی و افزایش وزن، میتواند خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. در دیابت نوع ۱، عامل اصلی، عملکرد نادرست سیستم ایمنی بدن است.
خیر. دیابت نوع ۱ معمولاً در کودکان و نوجوانان تشخیص داده میشود. حتی دیابت نوع ۲ نیز به دلیل سبک زندگی ناسالم (تغذیه نامناسب و کمبود فعالیت بدنی) امروزه در سنین پایینتر، حتی نوجوانان، دیده میشود. پس این بیماری مختص سن خاصی نیست.
بله، کاملاً. بسیاری از ورزشکاران حرفهای و افراد موفق در جهان با دیابت زندگی میکنند. کلید موفقیت، مدیریت صحیح بیماری است. با رعایت توصیههای پزشک، تغذیه مناسب، کنترل منظم قند خون و فعالیت بدنی، فرد دیابتی میتواند یک زندگی فعال، سالم و کاملاً عادی داشته باشد.
پاورقی
1انسولین (Insulin): هورمونی که از لوزالمعده ترشح میشود و وظیفهٔ اصلی آن کمک به ورود گلوکز (قند) از خون به درون سلولهای بدن برای تولید انرژی است.
2قند خون (Blood Glucose): مقدار گلوکز موجود در خون که واحد اندازهگیری آن میلیگرم بر دسیلیتر (mg/dL) است.
3هایپرگلیسمی (Hyperglycemia): اصطلاح پزشکی برای حالت افزایش قند خون بیش از حد طبیعی.
4گلوکز (Glucose): سادهترین نوع قند که منبع اصلی انرژی برای سلولهای بدن محسوب میشود.
5لوزالمعده (Pancreas): یک غدهٔ بزرگ در پشت معده که دو وظیفهٔ مهم دارد: تولید آنزیمهای گوارشی و تولید هورمونهای انسولین و گلوکاگون.
