پرتوهای فرابنفش¹: UVA و UVB

پرتوهای نامرئی خورشید: از نور تا اشعه‌های مؤثر

اگر نور خورشید را به صورت یک رنگین‌کمان بسیار گسترده از انرژی تصور کنید، این طیف الکترومغناطیس نام دارد. چشم انسان فقط می‌تواند بخش کوچکی از این طیف به نام نور مرئی را ببیند. در یک سمت این نور مرئی، پرتوهای مادون‌قرمز (که گرما دارند) و در سمت دیگر، پرتوهای فرابنفش (UV) قرار دارند که انرژی بیشتری از نور مرئی دارند و برای چشم ما نامرئی هستند.

پرتوهای فرابنفش خود بر اساس میزان انرژی و طول موج² به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. سه نوع اصلی که از خورشید به زمین می‌رسند عبارتند از: UVA، UVB و UVC. خوشبختانه لایه ازن³ جو زمین، تقریباً تمام UVC و بخش زیادی از UVB را جذب می‌کند، اما UVA و مقداری از UVB به سطح زمین و پوست ما می‌رسند.

پوست انسان از چند لایه تشکیل شده است. برای درک بهتر اثرات پرتوهای فرابنفش، باید بدانیم هر کدام به کدام لایه نفوذ می‌کنند. تصور کنید پوست مانند یک کیک چند لایه است: لایه رویی (اپیدرم)، لایه میانی (درم) و لایه زیرین (هیپودرم).

پرتو UVB مانند یک مهمان بی‌مزاحم است که فقط به لایه رویی (اپیدرم) می‌رسد. اما همین مهمان، شلوغ‌کار است! انرژی زیادی دارد و مستقیماً به DNA سلول‌های این لایه آسیب می‌زند. این آسیب، اگر به‌درستی ترمیم نشود، می‌تواند باعث جهش⁷ و در نهایت سرطان پوست شود. همچنین، این آسیب باعث التهاب فوری پوست (آفتاب‌سوختگی) می‌شود.

پرتو UVA مانند یک مهمان زیرک است که بی‌سروصدا وارد می‌شود. این پرتو به راحتی از لایه اپیدرم عبور کرده و به لایه میانی (درم) نفوذ می‌کند. درم محل قرارگیری رشته‌های کلاژن و الاستین است که مسئول استحکام و انعطاف پوست هستند. UVA با تولید رادیکال‌های آزاد⁸، به این رشته‌ها آسیب زده و باعث تخریب تدریجی آنها می‌شود. نتیجه این آسیب، ظهور چین‌وچروک، شل شدن پوست و ایجاد لک‌های تیره (لک پیری) است.

حال که با دشمنان پوست آشنا شدیم، زمان دفاع فرا می‌رسد. محافظت مؤثر یعنی مقابله همزمان با UVA و UVB. بهترین ابزار این دفاع، کرم ضدآفتاب است. اما همه ضدآفتاب‌ها یکسان نیستند. بر روی بسته‌بندی ضدآفتاب‌ها، دو عدد مهم درج شده است:

1. فاکتور محافظت در برابر آفتاب (SPF)⁹: این عدد عمدتاً نشان‌دهنده میزان محافظت در برابر UVB و جلوگیری از آفتاب‌سوختگی است. مثلاً SPF 30 به این معنی است که اگر در حالت عادی پوست شما پس از 10 دقیقه در آفتاب قرمز شود، با استفاده از این ضدآفتاب، این زمان به 300 دقیقه (10 × 30) افزایش می‌یابد. اما این فقط یک محاسبه آزمایشگاهی است و در واقعیت، تعریق و آب باعث کاهش اثر آن می‌شود.
2. درجه محافظت در برابر پرتو UVA: این مورد بسیار مهم است. در بسیاری از کشورها نماد UVA داخل یک دایره یا عبارت "Broad Spectrum" (طیف گسترده) نشان می‌دهد که محصول در برابر پرتوهای UVA نیز محافظت قابل قبولی دارد.

مثال عملی: شما برای یک گردش یک‌روزه در پارک، ضدآفتابی انتخاب می‌کنید که روی آن نوشته شده "SPF 50+ Broad Spectrum". این یعنی: ۱) محافظت بسیار بالایی در برابر آفتاب‌سوختگی (UVB) دارید. ۲) این محصول در برابر پرتوهای پیری‌زای UVA نیز از پوست شما دفاع می‌کند.

راهکارهای دیگر: استفاده از لباس‌های پوشیده و کلاه لبه‌دار (که هم در برابر UVA و هم UVB مؤثر است)، عینک آفتابی استاندارد با محافظت UV400، و پرهیز از قرارگیری در معرض آفتاب در ساعات اوج شدت تابش (10 صبح تا 4 بعدازظهر).

¹ فرابنفش / ماوراء بنفش (Ultraviolet - UV)
² طول موج (Wavelength): فاصله بین دو قله متوالی در یک موج.
³ لایه ازن (Ozone Layer): لایه‌ای در استراتوسفر جو که بخشی از پرتوهای مضر فرابنفش را جذب می‌کند.
⁴ درم (Dermis): لایه میانی پوست که حاوی عروق خونی، اعصاب، فولیکول‌های مو و غدد است.
⁵ اپیدرم (Epidermis): خارجی‌ترین و نازک‌ترین لایه پوست.
⁶ ملانوما (Melanoma): خطرناک‌ترین نوع سرطان پوست که از سلول‌های رنگدانه‌ساز (ملانوسیت) آغاز می‌شود.
⁷ جهش (Mutation): تغییر در توالی DNA یک سلول.
⁸ رادیکال‌های آزاد (Free Radicals): مولکول‌های ناپایداری که برای پایدار شدن، به مولکول‌های دیگر (مانند کلاژن) آسیب می‌زنند.
⁹ فاکتور محافظت در برابر آفتاب (Sun Protection Factor - SPF)
¹⁰ ملانین (Melanin): رنگدانه‌ای طبیعی که به پوست، مو و چشم رنگ می‌دهد و تا حدی از پوست در برابر UV محافظت می‌کند.