آلودگی شیمیایی چشم: یک فوریت پزشکی
آلودگی شیمیایی چشم چیست و چرا خطرناک است؟
چشم یکی از حساسترین و ظریفترین اندامهای بدن است. سطح آن از بافتهای نرم و مرطوبی به نام ملتحمه3 و قرنیه4 پوشیده شده است. وقتی یک مادهٔ شیمیایی، چه مایع، چه پودر یا چه گاز، با این سطح تماس پیدا کند، میتواند باعث آسیب فوری و عمیق شود. این آسیب را آلودگی شیمیایی چشم مینامیم.
خطر اصلی در سرعت واکنش شیمیایی نهفته است. برخلاف یک سوختگی حرارتی که ممکن است روند کندتری داشته باشد، یک مادهٔ قلیایی قوی مثل آمونیاک یا سود سوزآور میتواند در عرض چند ثانیه شروع به حل کردن بافت چشم کند. اسیدها نیز اگرچه ممکن است در ابتدا لایهٔ سطحی را سخت کنند، اما میتوانند نفوذ عمیقی داشته باشند. نتیجهٔ این واکنشها میتواند از قرمزی و درد خفیف تا کوری5 دائمی باشد.
دستهبندی مواد شیمیایی خطرناک برای چشم
مواد شیمیایی خطرناک را میتوان به دو دستهٔ کلی تقسیم کرد: اسیدها8 و قلیاها9. اما مواد محرک دیگر مانند حلالها نیز میتوانند آسیبزا باشند. جدول زیر نمونههای رایج و محل احتمالی مواجهه با آنها را نشان میدهد.
| دسته | نمونههای متداول | محل استفاده/مواجهه | سطح خطر |
|---|---|---|---|
| قلیاهای قوی | سود سوزآور (NaOH)، آمونیاک (NH₃)، آهک | تمیزکنندههای فاضلاب، سفیدکنندهها، کودهای شیمیایی، ملات ساختمانی | خطر بسیار بالا |
| اسیدهای قوی | اسید سولفوریک (H₂SO₄)، اسید کلریدریک (HCl)، اسید نیتریک | باتری خودرو، جرمگیرها، برخی کودها، صنایع | خطر بسیار بالا |
| محرکها و حلالها | استون، الکل، برخی چسبها، اسپری فلفل | پاککنندههای لاک ناخن، ضدعفونیکنندهها، کارهای هنری و تعمیراتی | خطر متوسط |
| مواد خانگی رایج | وایتکس (هیپوکلریت سدیم)، جوهر نمک رقیق، سرکه قوی | شستوشو و ضدعفونی سرویس بهداشتی، تمیزکاری سطوح | خطر متوسط تا بالا |
اقدام فوری: قانون طلایی شستوشو
تنها و مهمترین اقدام در مواجهه با آلودگی شیمیایی چشم، شستوشوی فوری و ممتد با آب تمیز است. این کار باید حتی قبل از تماس با اورژانس انجام شود. هر ثانیه تأخیر میتواند به معنای آسیب بیشتر باشد.
مراحل گامبهگام شستوشو:
گام ۱فریاد بزنید و کمک بخواهید. سعی نکنید تنها عمل کنید.
گام ۲بلافاصله به سمت نزدیکترین منبع آب روان بروید. این میتواند شیر آب، دوش ایمنی10، یا حتی یک پارچ آب تمیز باشد.
گام ۳پلکها را با انگشتان خود باز نگه دارید. این بخش سخت است چون چشم به طور غیرارادی منقبض میشود، اما ضروری است تا آب به همهٔ سطح چشم برسد.
گام ۴بهمدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بیوقفه چشم را بشویید. سر را به طرفین بچرخانید تا آب زیر پلکها جریان یابد. برای مواد قلیایی قوی، شستوشو باید حتی طولانیتر باشد.
گام ۵همزمان با شستشو، از فرد دیگری بخواهید با اورژانس 115 تماس بگیرد. حتماً نوع مادهٔ شیمیایی را اگر میدانید، اطلاع دهید.
گام ۶پس از شستشو، چشم را با یک گاز استریل تمیز بپوشانید (نه محکم) و به بیمارستان مراجعه کنید.
علائم و نشانههای هشداردهنده
پس از تماس، حتی اگر فکر میکنید مشکل جدی نیست، به این علائم توجه کنید:
- درد شدید یا سوزش: شایعترین علامت است.
- قرمزی شدید ملتحمه.
- تاری دید11 یا ناتوانی در باز کردن چشم.
- تورم پلکها.
- حساسیت غیرعادی به نور (ترس از نور)12.
- احساس وجود جسم خارجی یا شنریزه در چشم.
- در مواجهه با گازها، ممکن است آبریزش بیش از حد چشم رخ دهد.
حتی اگر پس از شستشو این علائم کاهش یافتند، مراجعه به پزشک متخصص چشم ضروری است زیرا برخی آسیبهای عمقی ممکن است بلافاصله خود را نشان ندهند.
پیشگیری: بهترین راه حل
همیشه پیشگیری بهتر از درمان است. با رعایت اصول ایمنی ساده میتوان از بیشتر این حوادث جلوگیری کرد.
| محیط | اقلام محافظتی ضروری | نکات ایمنی |
|---|---|---|
| آزمایشگاه مدرسه | عینک ایمنی که از همه طرف محافظت کند (عینک شنا کافی نیست!) | • هرگز به محلولهای شیمیایی از بالا نگاه نکنید. • هنگام رقیق کردن، همیشه اسید را به آب اضافه کنید، نه برعکس (مثال: $H_2SO_4$ به $H_2O$). • از دوش و چشمشوی ایمنی محل آگاه باشید. |
| خانه و گاراژ | عینک محافظ ساده، دستکش | • مواد شیمیایی را هرگز در بطری نوشیدنی نگهداری نکنید. • برچسب همهٔ مواد را قبل از استفاده بخوانید. • هنگام استفاده از اسپریها، نازل را از جهت صورت دور نگه دارید. |
| استخر | عینک شنا | • از تماس چشم با آب دارای کلر یا سایر مواد ضدعفونیکنندهٔ زیاد خودداری کنید. |
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، مطلقاً. حجم کم هم میتواند بسیار متمرکز باشد و آسیب شدید ایجاد کند. زمان طولانی شستشو برای رقیق کردن و خارج کردن کامل ماده از سطح و لایههای چشم ضروری است.
پاسخ: خیر. در موارد اضطراری، تنها مادهای که باید استفاده شود، آب تمیز و روان است. از شیر، نوشابه، یا سایر مایعات استفاده نکنید زیرا ممکن است واکنش شیمیایی را تشدید کنند. تنها استثنا، در محیطهای صنعتی خاص، ممکن است محلولهای شستشوی مخصوص (مانند سالین خنثی) موجود باشد.
پاسخ: بلافاصله شستشو را شروع کنید. جریان آب ممکن است لنز را خارج کند. اگر خارج نشد، پس از چند دقیقه شستشو سعی کنید آن را خارج کنید زیرا لنز میتواند مادهٔ شیمیایی را به دام انداخته و در تماس با قرنیه نگه دارد. سپس شستشو را ادامه دهید.
پاورقی
1 مواد شیمیایی (Chemicals): موادی با ترکیب شیمیایی مشخص که میتوانند در واکنشهای شیمیایی شرکت کنند.
2 شستوشوی فوری (Immediate Irrigation): شستن بیدرنگ و پیوسته با مقدار زیاد آب یا محلول خنثی.
3 ملتحمه (Conjunctiva): غشای مخاطی شفاف و نازکی که سطح داخلی پلکها و سفیدی چشم را میپوشاند.
4 قرنیه (Cornea): لایهٔ شفاف و گنبدی شکل در جلوی چشم که نقش مهمی در تمرکز نور دارد.
5 کوری (Blindness): از دست دادن کامل یا شدید بینایی.
6 غلظت (Concentration): مقدار مادهٔ حلشده در یک حجم معین از حلال.
7 pH: مقیاسی لگاریتمی برای اندازهگیری اسیدی یا قلیایی بودن یک محلول آبی.
8 اسیدها (Acids): موادی که در آب یون هیدروژن $H^+$ آزاد میکنند.
9 قلیاها (Bases/ Alkalis): موادی که در آب یون هیدروکسید $OH^-$ آزاد میکنند.
10 دوش ایمنی (Safety Shower): وسیلهای که برای شستشوی فوری تمام بدن در مواجهه با مواد شیمیایی خطرناک استفاده میشود.
11 تاری دید (Blurred Vision): از دست دادن وضوح بینایی.
12 ترس از نور (Photophobia): حساسیت غیرعادی و دردناک چشم به نور.
