عیوب انکساری چشم: نگاهی به چهار مشکل رایج بینایی
چشم چگونه میبیند؟ مقدمهای بر فرآیند انکسار نور
برای درک عیوب انکساری، ابتدا باید با نحوهی کارکرد چشم سالم آشنا شویم. نور از اجسام اطراف ما منعکس میشود و وارد چشم میگردد. این پرتوهای نور ابتدا از قرنیهCornea (لایهٔ شفاف جلوی چشم) عبور میکنند. قرنیه مانند پنجرهای است که بیشترین قدرت تمرکز نور را دارد. سپس نور از مردمکPupil (سوراخ سیاه وسط چشم) میگذرد و توسط عدسیLens چشم، که قابلیت تغییر شکل برای تمرکز بر روی فواصل مختلف را دارد، شکسته میشود. این فرآیند «انکسار»۱ نام دارد. در چشم سالم، پس از این مراحل، پرتوهای نور دقیقاً روی شبکیهRetina متمرکز میشوند. شبکیه مانند فیلم دوربین عمل کرده و تصویر را به سیگنالهای عصبی تبدیل میکند تا مغز آن را تفسیر کند.
جدول مقایسهای عیوب انکساری اصلی
| نام عیب (معادل انگلیسی) | توضیح و محل تشکیل تصویر | علائم شایع | علت اصلی |
|---|---|---|---|
| نزدیکبینی (میوپیMyopia) | تصویر اجسام دور جلوی شبکیه تشکیل میشود. اجسام نزدیک واضح دیده میشوند. | تاری دید در فاصله دور (مثلاً تخته کلاس)، چروک کردن چشم برای دیدن بهتر، سردرد. | کره چشم بیش از حد بلند یا قدرت انکساری قرنیه/عدسی زیاد است. |
| دوربینی (هایپروپیHyperopia) | تصویر اجسام نزدیک پشت شبکیه تشکیل میشود. در موارد شدید، دور و نزدیک هر دو تار است. | خستگی چشم هنگام مطالعه، سردرد، دشواری در تمرکز بر اشیاء نزدیک، ممکن است چشمها دچار تنبلی شوند. | کره چشم کوتاهتر از حد طبیعی یا قدرت انکساری قرنیه/عدسی کم است. |
| آستیگماتیسم | تصویر در چند نقطه مختلف جلو و/یا پشت شبکیه تشکیل میشود. همه فواصل تا حدی تار دیده میشوند. | تاری یا کشیدگی دید در همه فواصل، خستگی چشم، دشواری در تشخیص جزئیات ریز (مثلاً حروف مشابه). | قرنیه یا عدسی دارای انحنای ناهموار (مثل سطح توپ فوتبال آمریکایی به جای توپ بسکتبال). |
| پیرچشمی (پرسبیوپیPresbyopia) | تصویر اجسام نزدیک به درستی روی شبکیه متمرکز نمیشود. یک بیماری نیست، بلکه بخشی از پیر شدن طبیعی چشم است. | نیاز به دور نگه داشتن کتاب یا گوشی برای خواندن متن، تاری دید در فاصله خواندن، خستگی چشم در کارهای نزدیک. | سفتی و کاهش انعطاف عدسی چشم با افزایش سن، که توانایی آن برای تغییر شکل (تطابق) را کم میکند. |
نحوه اصلاح عیوب انکساری: از عینک تا جراحی
خوشبختانه همه این عیوب را میتوان با روشهای مختلف اصلاح کرد. هدف همه این روشها این است که مسیر نور را طوری تغییر دهند تا تصویر نهایی دقیقاً روی شبکیه بیفتد. این کار با افزودن یک عنصر نوری دیگر در مسیر بینایی انجام میشود.
۱. عینک: رایجترین و سادهترین روش. لنزهای عینک (شیشه یا پلاستیک) طوری طراحی میشوند که نور را قبل از ورود به چشم، به مقدار لازم خم کنند. برای مثال، در نزدیکبینی از لنزهای مقعر$(\cup)$ یا واگرا استفاده میشود که نور را کمی پخش میکند تا تصویر به عقب رانده شده و روی شبکیه بیفتد. در دوربینی از لنزهای محدب$(\cap)$ یا همگرا استفاده میکنند.
۲. لنزهای تماسی: این لنزها مستقیماً روی قرنیه قرار میگیرند و همان کار عینک را انجام میدهند. مزیت آنها میدان دید گستردهتر و راحتی در فعالیتهای ورزشی است اما مراقبت بهداشتی دقیقتری نیاز دارند.
۳. جراحی انکساری: در این روشها شکل قرنیه به طور دائمی تغییر داده میشود. مشهورترین این روشها، لیزیک۲ است. در این جراحی، با استفاده از لیزر، بخش کوچکی از قرنیه تراشیده میشود تا انحنای آن اصلاح گردد. فرمول سادهشدهی تعیین قدرت لنز مورد نیاز (بر حسب دیوپتر) بر اساس فاصله کانونی$P = \frac{1}{f}$ است که در آن $P$ قدرت لنز و $f$ فاصله کانونی بر حسب متر است. برای مثال، لنزی با قدرت $-2$ دیوپتر، برای اصلاح نزدیکبینی است.
تشخیص عیوب انکساری: نقش معاینه چشمپزشکی
تشخیص دقیق نوع و میزان عیب انکساری تنها توسط اپتومتریستبیناییسنج یا چشمپزشکOphthalmologist امکانپذیر است. در یک معاینه معمول، از شما خواسته میشود حروف روی یک نمودار (چارت اسنلنSnellen Chart) را در فاصلهای مشخص بخوانید. سپس با دستگاهی به نام فوروپترPhoropter لنزهای مختلفی مقابل چشمان شما قرار داده میشود و از شما پرسیده میشود که با کدام لنز بهتر میبینید. این فرآیند کمک میکند تا دقیقترین نسخه برای عینک یا لنز شما نوشته شود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، ممکن است آسیبزا باشد. عینک هر فرد مانند اثر انگشت او منحصر به فرد است. استفاده از عینک نامناسب میتواند باعث سردرد، سرگیجه، خستگی شدید چشم و حتی بدتر شدن بینایی به طور موقت شود. عینک باید حتماً با نسخه پزشک و پس از معاینه کامل تهیه شود.
پاسخ: خیر، کار با صفحات دیجیتال به خودی خود باعث ایجاد این عیوب ساختاری نمیشود. اما میتواند منجر به «خستگی دیجیتالی چشم»۳ شود که علائمی مانند خشکی چشم، تاری دید موقت و سردرد دارد. برای پیشگیری، قانون ۲۰-۲۰-۲۰ را رعایت کنید: هر 20 دقیقه، به شیئی در فاصله 20 فوتی (حدود 6 متری) به مدت 20 ثانیه نگاه کنید.
پاسخ: تغذیه سالم برای سلامت کلی چشم مهم است (مثلاً ویتامین A در هویج برای دید در شب مفید است) اما نمیتواند شکل کره چشم یا انحنای قرنیه را تغییر دهد و عیوب انکساری را از بین ببرد. این عیوب با روشهای نوری (عینک، لنز، جراحی) اصلاح میشوند، نه با رژیم غذایی.
پاورقی
۱ انکسار (Refraction): شکست نور هنگام عبور از یک محیط شفاف به محیط شفاف دیگر با چگالی متفاوت.
۲ لیزیک (LASIK): مخفف Laser-Assisted in Situ Keratomileusis، یک نوع جراحی لیزر برای اصلاح شکل قرنیه.
۳ خستگی دیجیتالی چشم (Digital Eye Strain) یا سندرم بینایی رایانه (Computer Vision Syndrome): مجموعهای از مشکلات چشمی و بینایی ناشی از استفاده طولانیمدت از صفحهنمایش.
