شبکیه: لایه داخلی چشم که گیرنده‌های نوری در آن قرار دارند.

شبکیه چشم: فیلم دوربین درونی شما

شبکیه چیست و کجاست؟

برای درک محل شبکیه، کافی است چشم را مانند یک کره در نظر بگیرید. اگر از قسمت جلو به آرامی به داخل این کره نگاه کنید، درست در انتهای آن، یک لایه نازک و حساس به نور وجود دارد که همان شبکیه^[1] است. این لایه داخلی‌ترین بخش چشم محسوب می‌شود. ضخامت شبکیه حدود 0.5 میلی‌متر است، یعنی حتی از یک برگه کاغذ نیز نازک‌تر است، اما همین لایه نازک، حدود 75 درصد سطح داخلی کره چشم را می‌پوشاند.

عملکرد اصلی شبکیه دقیقاً شبیه به فیلم عکاسی در دوربین‌های قدیمی یا حسگر دوربین موبایل است. نور از طریق قرینه و عدسی وارد چشم می‌شود و در نهایت روی شبکیه متمرکز می‌شود تا یک تصویر تشکیل دهد. اما شبکیه کار بسیار مهم‌تری از یک فیلم ساده انجام می‌دهد: آن تصویر نورانی را به پیام‌های الکتریکی و شیمیایی تبدیل می‌کند تا از طریق عصب بینایی برای مغز قابل درک باشد.

سلول‌های مخروطی و استوانه‌ای: دو قهرمان بینایی

تمام کارهای شگفت‌انگیز شبکیه، توسط میلیون‌ها سلول کوچک و تخصص‌یافته به نام گیرنده نوری^[2] انجام می‌شود. این سلول‌ها به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند که هرکدام وظیفه خاص خود را دارند.

همانطور که در جدول می‌بینید، این دو نوع سلول مکمل یکدیگر هستند. سلول‌های استوانه‌ای مانند یک دوربین دید در شب عمل می‌کنند و به ما امکان دیدن در شرایط کم‌نور را می‌دهند، اما تصویری سیاه و سفید و بدون جزئیات دقیق ارائه می‌دهند. در مقابل، سلول‌های مخروطی در نور کافی فعال می‌شوند و مسئول دقت بینایی و حس زیبای رنگ‌ها هستند. مغز ما با ترکیب اطلاعات هر دو گروه، تصویر کاملی از جهان می‌سازد.

لکه زرد و نقطه کور: مناطق خاص شبکیه

شبکیه در تمام سطح خود یکنواخت نیست. دو ناحیه بسیار خاص در آن وجود دارد که عملکردهای ویژه‌ای دارند: لکه زرد^[3] و نقطه کور^[4].

لکه زرد یک ناحیه کوچک (قطر حدود 1.5 میلی‌متر) در مرکز شبکیه است که دقیقاً در راستای مردمک قرار دارد. این ناحیه، مرکز بینایی ماست. هنگامی که مستقیماً به چیزی نگاه می‌کنید، تصویر آن دقیقاً روی لکه زرد می‌افتد. دلیل دقت بالای بینایی در این نقطه، تجمع بسیار زیاد و فشرده سلول‌های مخروطی و نبود رگ‌های خونی در سر راه نور است. در مرکز لکه زرد، منطقه‌ای فرورفته به نام فوآ^[5] قرار دارد که فقط حاوی مخروط‌های بلند و باریک است و بیشترین تراکم گیرنده‌های نوری را دارد.

در سوی دیگر، نقطه کور ناحیه‌ای است که فاقد هرگونه سلول گیرنده نور است. در این نقطه، رشته‌های عصبی (آکسون) همه سلول‌های گانگلیونی جمع می‌شوند تا عصب بینایی را تشکیل دهند و از چشم خارج شوند. به همین دلیل، اگر تصویری دقیقاً روی این نقطه بیفتد، ما آن را نمی‌بینیم. اما مغز به طور هوشمندانه‌ای اطلاعات اطراف این نقطه را پر می‌کند و ما معمولاً وجود آن را احساس نمی‌کنیم.

از نور تا درک: سفر یک پیام بینایی

حالا بیایید ببینیم که وقتی به یک سیب قرمز نگاه می‌کنیم، درون چشم و شبکیه چه اتفاقی می‌افتد:

1. ورود نور: نور بازتابیده از سیب، از قرینه و مردمک عبور کرده، توسط عدسی متمرکز می‌شود و سرانجام روی شبکیه می‌افتد.
2. تبدیل نوری به عصبی: نور به سلول‌های مخروطی حساس به رنگ قرمز در لکه زرد برخورد می‌کند. این سلول‌ها حاوی مواد شیمیایی خاصی هستند که با جذب نور (فتون) تغییر می‌کنند و یک سیگنال الکتریکی ایجاد می‌کنند.
3. پردازش اولیه: این سیگنال الکتریکی به سلول‌های عصبی دیگر در لایه‌های شبکیه (مانند سلول‌های دوقطبی و افقی) منتقل و تا حدودی پردازش می‌شود.
4. خروج از چشم: سیگنال نهایی به سلول‌های گانگلیونی می‌رسد. آکسون (دم بلند) این سلول‌ها در کنار هم جمع شده و عصب بینایی را می‌سازند. این عصب از نقطه کور خارج شده و پیام را به سوی مغز می‌برد.
5. درک در مغز: مغز این سیگنال‌ها را دریافت و تفسیر می‌کند و در نهایت شما تصویر یک سیب قرمز را می‌بینید و می‌شناسید.

جالب است بدانید که نور قبل از رسیدن به گیرنده‌های نوری، باید از چند لایه سلول‌های عصبی در خود شبکیه عبور کند. دانشمندان دریافته‌اند که سلول‌های خاصی به نام سلول‌های مولر^[6]، مانند فیبرهای نوری طبیعی عمل می‌کنند و نور را با کمترین پراکندگی از این لایه‌ها عبور می‌دهند تا به گیرنده‌های نوری برسند. این یک طراحی هوشمندانه در طبیعت است.

محافظت از شبکیه: درس‌هایی برای زندگی روزمره

شبکیه یک بافت بسیار ظریف و حساس است. رعایت نکات ساده می‌تواند به حفظ سلامت آن کمک کند:

• مراقبت در برابر نور خورشید: پرتوهای فرابنفش خورشید می‌توانند به سلول‌های شبکیه آسیب بزنند. استفاده از عینک آفتابی استاندارد با فیلتر UV در روزهای آفتابی ضروری است.
• تغذیه سالم: خوردن مواد غذایی حاوی ویتامین A (مانند هویج و سبزیجات برگ‌دار)، لوتئین و زئازانتین (مانند تخم مرغ و ذرت) برای سلامت گیرنده‌های نوری مفید است.
• معاینات منظم: مراجعه منظم به چشم‌پزشک، به ویژه اگر در خانواده سابقه بیماری‌های چشمی مانند آب سیاه یا تباهی لکه زرد وجود دارد، بسیار مهم است.
• استراحت دادن به چشم: هنگام مطالعه طولانی یا کار با رایانه، هر 20 دقیقه به مدت 20 ثانیه به یک شیء دور نگاه کنید تا از خستگی چشم جلوگیری شود.

پرسش‌های رایج درباره شبکیه

پاورقی

¹شبکیه (Retina): داخلی‌ترین لایه کره چشم که حساس به نور است و گیرنده‌های نوری در آن قرار دارند. تصویر بر روی آن تشکیل می‌شود.

²گیرنده نوری (Photoreceptor Cell): سلول‌های تخصص‌یافته در شبکیه که انرژی نورانی را به سیگنال عصبی تبدیل می‌کنند. شامل سلول‌های استوانه‌ای و مخروطی می‌شوند.

³لکه زرد (Macula): ناحیه‌ای کوچک و بسیار حساس در مرکز شبکیه که مسئول دید دقیق و تشخیص رنگ است.

⁴نقطه کور (Blind Spot): ناحیه‌ای روی شبکیه که فاقد گیرنده‌های نوری است و محل خروج عصب بینایی از چشم می‌باشد.

⁵فوآ (Fovea): فرورفتگی مرکزی در لکه زرد که بیشترین تراکم سلول‌های مخروطی را دارد و نقطه‌ای برای واضح‌ترین بینایی است.

⁶سلول‌های مولر (Müller Cells): سلول‌های گلیال (پشتیبان) در شبکیه که به شکل ستونی قرار گرفته‌اند و مانند فیبر نوری، نور را به سمت گیرنده‌ها هدایت می‌کنند.