مواد مخدر: چگونه پیامرسانی مغز را به هم میریزند؟
مغز، یک شهر پیامرسان پرسرعت
مغز شما مانند یک شهر بسیار پیشرفته است. میلیاردها ساکن به نام نورون یا سلول عصبی در آن زندگی میکنند. این ساکنها باید دائماً با هم صحبت کنند تا شما بتوانید فکر کنید، حرکت کنید، احساس کنید و نفس بکشید. اما آنها با تلفن حرف نمیزنند! پیامها از طریق مواد شیمیایی خاصی به نام انتقالدهنده عصبی رد و بدل میشوند. تصور کنید دو نورون کنار هم هستند. بین آنها یک فضای کوچک به نام سیناپس5 وجود دارد. نورون اول پیامرسانها را مثل بستههای پستی در این فضا رها میکند و نورون دوم آنها را دریافت میکند. این فرآیند در کسری از ثانیه اتفاق میافتد.
دشمنان شهر: مواد مخدر چگونه کار میکنند؟
مواد مخدر مثل خرابکارهایی هستند که وارد این شهر منظم میشوند و در کار پستچیهای شیمیایی (انتقالدهندهها) اختلال ایجاد میکنند. آنها به روشهای مختلف این کار را انجام میدهند که در جدول زیر به سه روش اصلی اشاره شده است:
| روش خرابکاری | توضیح ساده | مثال ماده مخدر | نتیجهی حس شده |
|---|---|---|---|
| تقلید از پیامرسان | مولکول ماده مخدر شبیه به انتقالدهنده طبیعی است و قفل گیرنده نورون دوم را باز میکند، اما پیام غلط میفرستد. | ماریجوانا6 (شبیهساز انتقالدهنده مربوط به آرامش و اشتها) | احساس سرخوشی کاذب، افزایش غیرطبیعی اشتها |
| انفجار پیام | ماده مخدر باعث میشود نورون اول مقدار بسیار زیادی از یک انتقالدهنده خاص را یکباره رها کند. | شیشه7 (افزایش شدید دوپامین8) | احساس انرژی و لذت بسیار شدید اما مصنوعی و زودگذر |
| مسدود کردن بازیافت | ماده مخدر مانع جمعآوری پیامرسانهای استفاده شده میشود، بنابراین پیام مرتب تکرار میشود. | کوکائین9 (مانع بازجذب دوپامین) | تحریک شدید، بیخوابی، توهم |
همانطور که در جدول دیدید، مواد مخدر با دستکاری در این سیستم دقیق، احساساتی را تولید میکنند که واقعی نیستند. مثل این است که با فشار دادن یک دکمه در کنتور برق، کل خانه را پرنور کنید، در حالی که این نور واقعی خورشید نیست و هزینه سنگینی دارد.
پس از طوفان: عواقب درازمدت اختلال در پیامرسانی
اثرات مواد مخدر فقط برای چند ساعت نیست. استفاده مکرر، شهر عصبی مغز را برای همیشه تغییر میدهد. نورونها به این پیامهای قوی و مصنوعی عادت میکنند. در نتیجه:
۱. تولید طبیعی مختل میشود: اگر مغز دائماً از بیرون دوپامین (انتقالدهنده لذت و پاداش) دریافت کند، دیگر خودش تنبلی میکند و تولید طبیعی را کم یا قطع میکند. به همین دلیل است که بعد از مصرف، فرد احساس افسردگی و خالی بودن شدید میکند.
۲. مدارهای مغزی تغییر میکند: مسیرهای عصبی جدیدی برای دستیابی به ماده مخدر شکل میگیرد و فکر کردن به چیزهای دیگر سخت میشود. همهی فکر و ذکر فرد، پیدا کردن و مصرف ماده است. این همان اعتیاد است.
۳. عملکرد قسمتهای مختلف مغز آسیب میبیند: حافظه، قدرت تصمیمگیری (مثل قضاوت درست در مورد خطرات)، کنترل احساسات و حتی حرکات بدن دچار مشکل میشود. یک دانشآموز معتاد، نمیتواند درس بخواند، تمرکز کند و روابط اجتماعی سالمی داشته باشد.
از مغز تا زندگی واقعی: یک مثال ملموس
تصور کنید یک دوست به شما پیشنهاد میدهد برای اولین بار یک قرص ناشناخته ("اکستازی"10) مصرف کنید تا در مهمانی "خوشحالتر" باشید. این قرص با روش "انفجار پیام" مقدار زیادی سروتونین11 (انتقالدهنده مسئول خلق و خو و صمیمیت) در مغز شما رها میکند. ممکن است برای چند ساعت احساس نزدیکی و شادی شدید کنید. اما پس از آن، مغز شما تمام ذخیره سروتونین خود را خالی کرده است و روزهای بعد دچار افسردگی شدید، اضطراب و مشکلات حافظه میشوید. حالا مغز برای احساس طبیعی، به مصرف دوباره آن قرص تمایل پیدا میکند. این شروع یک دور باطل و خطرناک است. لذتهای واقعی زندگی مثل موفقیت در ورزش، گرفتن نمره خوب، یا یک دوستی صمیمی، به آرامی و با تلاش سیستم پاداش طبیعی مغز را فعال میکنند. مواد مخدر این سیستم را تقلبآمیز و با قدرت زیاد تحریک میکنند و پس از مدتی، دیگر هیچ لذت سادهای شما را خوشحال نمیکند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1 مواد مخدر (Drugs/ Narcotics): مواد شیمیایی طبیعی یا مصنوعی که بر عملکرد سیستم عصبی مرکزی تأثیر میگذارند و مصرف آنها میتواند منجر به وابستگی فکری و جسمی شود.
2 سلول عصبی (Neuron): واحد پایه و ساختمانی سیستم عصبی که مسئول دریافت، پردازش و انتقال پیامها است.
3 انتقالدهنده عصبی (Neurotransmitter): مواد شیمیایی که پیام را از یک نورون به نورون دیگر در سیناپس منتقل میکنند؛ مثل دوپامین، سروتونین.
4 اعتیاد (Addiction): یک بیماری مزمن مغزی که با اجبار به مصرف مواد و ناتوانی در کنترل آن با وجود آگاهی از عواقب منفی، مشخص میشود.
5 سیناپس (Synapse): فضای میکروسکوپی بین دو نورون که انتقال پیام به واسطه انتقالدهندههای عصبی در آن صورت میگیرد.
6 ماریجوانا (Marijuana): یک ماده مخدر که از گیاه شاهدانه به دست میآید و ماده مؤثر آن THC است.
7 شیشه (Methamphetamine): یک ماده مخدر محرک و بسیار اعتیادآور که باعث آزادسازی ناگهانی مقادیر زیاد دوپامین میشود.
8 دوپامین (Dopamine): یک انتقالدهنده عصبی مهم که در سیستم پاداش، لذت، انگیزه و کنترل حرکات بدن نقش دارد.
9 کوکائین (Cocaine): یک ماده مخدر محرک قوی که مانع بازجذب دوپامین در سیناپس میشود.
10 اکستازی (Ecstasy/MDMA): یک ماده مخدر مصنوعی که اثرات محرک و توهمزا دارد و باعث آزادسازی سروتونین میشود.
11 سروتونین (Serotonin): یک انتقالدهنده عصبی که در تنظیم خلق و خو، خواب، اشتها و حافظه نقش اساسی دارد.
12 مصرف بیش از حد (Overdose): مصرف مقدار زیادی از یک ماده مخدر در یک بازه زمانی کوتاه که میتواند منجر به کما یا مرگ شود.
13 THC (Tetrahydrocannabinol): ماده شیمیایی اصلی مسئول اثرات روانگردان در گیاه شاهدانه (ماریجوانا).
14 انعطافپذیری عصبی (Neuroplasticity): توانایی مغز در تشکیل اتصالات عصبی جدید و تغییر مدارهای خود در پاسخ به تجربیات، یادگیری یا آسیب.
