عصب حرکتی چیست؟ راز فرمان دادن مغز به ماهیچهها
عصبهای حرکتی، پیکهای بیوقفهٔ بدن
بدن ما مانند یک کشور بزرگ است که برای کارکرد درست نیاز به سیستم ارتباطی سریع و دقیقی دارد. دستگاه عصبی، همین سیستم است و عصبهای حرکتی، پستچیهای ویژه این سیستم هستند که فقط پیام «حرکت کن» یا «ترشح کن» را از مرکز فرماندهی (مغز و نخاع) به شهرهای مختلف (ماهیچهها و غدد) میبرند. این عصبها در مقابل عصبهای حسی۳ قرار دارند که کارشان آوردن خبر از محیط بدن به مغز است.
انواع عصب حرکتی: از ماهیچههای اسکلتی تا ضربان قلب
همهٔ عصبهای حرکتی یکسان نیستند. آنها بسته به کاری که انجام میدهند، به دو دستهٔ اصلی تقسیم میشوند:
| نوع عصب حرکتی | کار اصلی (فرماندهی به) | کنترل ما | مثال ملموس |
|---|---|---|---|
| عصب حرکتی جسمی۴ | ماهیچههای اسکلتی (مثل ماهیچههای دست و پا) | ارادی | وقتی تصمیم میگیری توپ را شوت کنی، این عصبها فرمان را به ماهیچههای پایت میرسانند. |
| عصب حرکتی خودمختار۵ | ماهیچههای صاف (مثل ماهیچههای معده)، ماهیچهٔ قلب و غدد (مثل غدد عرق) | غیرارادی | وقتی عصبی میشوی، بدون اینکه بخواهی، قلبت تندتر میزند یا کف دستت عرق میکند. |
ساختار یک نورون حرکتی: دکمهٔ ارسال پیام بدن
هر عصب حرکتی از سلولهایی به نام نورون ساخته شده است. اگر آن را زیر میکروسکوپ ببینیم، قسمتهای اصلیاش را میتوان اینطور توصیف کرد:
تنهٔ سلول: مثل مرکز کنترل سلول که هسته در آن قرار دارد.
دندریت: مانند آنتنهای گیرنده که پیام را از نورونهای دیگر میگیرند.
آکسون۶: مثل یک سیم بلند و عایقبندی شده که پیام را به سرعت حمل میکند. در عصب حرکتی، آکسون میتواند بسیار بلند باشد (مثلاً از نخاع تا نوک انگشت پا!).
پایانهٔ آکسونی۷: مثل دکمهٔ «ارسال» نهایی. پیام عصبی از اینجا به سلول ماهیچهای یا غده منتقل میشود. در این نقطه، یک سیناپس۸ وجود دارد که پیام را بهصورت مواد شیمیایی (انتقالدهندههای عصبی۹) عبور میدهد.
از فکر تا عمل: یک بازی فوتبال در مغز و اعصاب
بیا عملکرد عصب حرکتی را در یک صحنهٔ واقعی بررسی کنیم: شوت زدن یک توپ فوتبال.
۱. تصمیمگیری: چشمها موقعیت دروازه و توپ را به مغز گزارش میدهند (عصب حسی). مغز محاسبه میکند و تصمیم به شوت میگیرد.
۲. صدور فرمان: مغز فرمان «ماهیچههای پای راست را منقبض کن» را صادر میکند.
۳. انتقال پیام: این فرمان از طریق نورونهای حرکتی جسمی در نخاع، به صورت پیام الکتریکی در طول آکسونهای بلند آنها، به سمت ماهیچههای پا فرستاده میشود.
۴. تخلیه در سیناپس: پیام به پایانهٔ آکسونی میرسد. در آنجا، مواد شیمیایی خاصی (مثل استیلکولین۱۰) آزاد میشوند و از شکاف سیناپسی عبور میکنند.
۵. انقباض ماهیچه: این مواد شیمیایی به سلول ماهیچه میچسبند و مانند کلیدی عمل میکنند که باعث انقباض سریع ماهیچههای پا میشود. نتیجه: توپ با قدرت به سمت دروازه پرتاب میشود!
همهٔ این مراحل در کسری از ثانیه اتفاق میافتند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. همانطور که در جدول دیدیم، عصبهای حرکتی خودمختار، کارهایی مثل تنظیم ضربان قلب، گوارش غذا و تنفس را که بدون فکر ما انجام میشوند، کنترل میکنند. پس آنها هم جزو عصبهای حرکتی هستند.
پاسخ: اگر مسیر انتقال فرمان قطع شود، ماهیچه مربوطه فلج میشود، حتی اگر مغز سالم باشد و فرمان دهد. برای مثال، آسیب به نخاع میتواند باعث قطع ارتباط عصبهای حرکتی با پاها و در نتیجه ناتوانی در راه رفتن شود.
پاورقی
۱ عصب حرکتی (Motor Nerve)
۲ نورون (Neuron): سلول پایه و واحد ساختمانی و عملکردی دستگاه عصبی.
۳ عصب حسی (Sensory Nerve)
۴ عصب حرکتی جسمی (Somatic Motor Nerve)
۵ عصب حرکتی خودمختار (Autonomic Motor Nerve)
۶ آکسون (Axon): زائدهٔ بلند و باریک نورون که پیام عصبی را منتقل میکند.
۷ پایانهٔ آکسونی (Axon Terminal)
۸ سیناپس (Synapse): فضای میکروسکوپی بین دو نورون یا بین نورون و سلول ماهیچهای.
۹ انتقالدهندههای عصبی (Neurotransmitters)
۱۰ استیلکولین (Acetylcholine): یک انتقالدهندهٔ عصبی مهم.
