قند خون: میزان گلوکز موجود در خون
گلوکز: سوخت حیاتی بدن
بدن انسان مانند یک ماشین پیچیده برای فعالیت نیاز به سوخت دارد. این سوخت اصلی، نوعی قند ساده به نام گلوکز است. گلوکز از غذایی که میخوریم، به ویژه کربوهیدراتهایی مانند نان، برنج، سیبزمینی و میوهها به دست میآید. بعد از هضم غذا، گلوکز وارد جریان خون میشود تا به تمام سلولهای بدن برسد. به مقدار گلوکز موجود در خون در هر لحظه، «قند خون» گفته میشود.
هورمونهای تنظیمکننده: ترازوی دقیق بدن
بدن به کمک دو هورمون مهم مانند یک ترازوی دقیق، سطح قند خون را کنترل میکند. این دو هورمون که از لوزالمعده7 ترشح میشوند، کارهای کاملاً متضادی انجام میدهند:
| هورمون | عملکرد (وقتی قند خون بالاست) | عملکرد (وقتی قند خون پایین است) | تشبیه |
|---|---|---|---|
| انسولین | ترشح میشود. مانند یک کلید، درِ سلولها را باز میکند تا گلوکز وارد شده و به انرژی تبدیل یا ذخیره شود. | ترشح آن کاهش مییابد. | انباردار بدن |
| گلوکاگون | ترشح آن متوقف میشود. | ترشح میشود. به کبد دستور میدهد تا گلوکز ذخیره شده (گلیکوژن8) را تجزیه و به خون بازگرداند. | مأمور آزادسازی اضطراری |
محدودههای قند خون: از نرمال تا خطرناک
قند خون در طول روز، به ویژه قبل و بعد از غذا نوسان دارد. واحد اندازهگیری آن میلیگرم در دسیلیتر (mg/dL) است. جدول زیر محدودههای مختلف را نشان میدهد:
| وضعیت | قند خون ناشتا (۸ ساعت غذا نخوردن) | قند خون دو ساعت بعد از غذا | توضیح |
|---|---|---|---|
| طبیعی | 70-99 mg/dL | کمتر از 140 mg/dL | بدون مشکل، سیستم تنظیمکننده به خوبی کار میکند. |
| پیشدیابت9 | 100-125 mg/dL | 140-199 mg/dL | هشدار بدن در آستانهی مشکل است، اما با تغییر سبک زندگی میتوان از دیابت جلوگیری کرد. |
| دیابت | ۱۲۶ mg/dL و بالاتر | ۲۰۰ mg/dL و بالاتر | خطر بدن نمیتواند گلوکز را به درستی استفاده کند و نیاز به مدیریت پزشکی دارد. |
| هیپوگلیسمی (افت قند) | کمتر از 70 mg/dL | – | سلولها سوخت کافی ندارند. یک وضعیت خطرناک و نیازمند اقدام فوری (مصرف قند ساده). |
دیابت: وقتی ترازو خراب میشود
دیابت بیماری است که در آن بدن نمیتواند به اندازهی کافی انسولین تولید کند یا از انسولین موجود به درستی استفاده کند (مقاومت به انسولین10). در نتیجه گلوکز در خون انباشته شده و قند خون به طور مداوم بالا میرود. دو نوع اصلی دیابت وجود دارد:
دیابت نوع ۱: سیستم ایمنی بدن به سلولهای تولیدکنندهی انسولین در لوزالمعده حمله کرده و آنها را از بین میبرد. معمولاً در سنین پایین آغاز میشود و افراد مبتلا باید تا پایان عمر انسولین تزریق کنند.
دیابت نوع ۲: شایعتر است. بدن به انسولین مقاوم میشود و لوزالمعده نیز نمیتواند انسولین کافی تولید کند. این نوع ارتباط نزدیکی با سبک زندگی (چاقی، کمتحرکی، تغذیه نامناسب) دارد و معمولاً در بزرگسالی دیده میشود، هرچند امروزه در نوجوانان نیز در حال افزایش است.
$انسولین + سلولها \xrightarrow[\text{مقاومت}]{} ????? \rightarrow گلوکز \ \text{(در خون)} \ \uparrow$
اندازهگیری و نظارت: نقشهخوانی سلامتی
برای آگاهی از سطح قند خون روشهای مختلفی وجود دارد:
۱. دستگاه گلوکومتر (خونسنج شخصی): با قرار دادن یک قطره خون کوچک (معمولاً از سرانگشت) روی نوار تست، قند خون در عرض چند ثانیه روی صفحه نمایش داده میشود. این روش اصلی نظارت روزانه برای افراد دیابتی است.
۲. آزمایش خون A1C (هِموگلوبین ایوانسی)11: این آزمایش میانگین قند خون را در طول ۲ تا ۳ ماه گذشته نشان میدهد. نتیجه به صورت درصد گزارش میشود. هدف برای اکثر افراد دیابتی، نگه داشتن A1C زیر ۷٪ است.
۳. دستگاه نظارت مداوم قند خون (CGM)12: یک حسگر کوچک زیر پوست قرار میگیرد و به طور خودکار و پیوسته سطح گلوکز را در مایع بین سلولی اندازهگیری کرده و به یک نمایشگر منتقل میکند.
راهکارهای عملی برای حفظ تعادل
چه دیابت داشته باشید و چه نه، رعایت این نکات به حفظ قند خون سالم کمک میکند:
- تغذیه هوشمند: انتخاب کربوهیدراتهای پیچیده و پر فیبر (مثل نان سبوسدار، بلغور، حبوبات) به جای قندهای ساده و تصفیه شده. این مواد آرامتر هضم میشوند و از افزایش ناگهانی قند خون جلوگیری میکنند.
- فعالیت بدنی منظم: ورزش کمک میکند سلولها به انسولین حساستر شوند و گلوکز را برای تولید انرژی بسوزانند. حتی یک پیادهروی روزانه ۳۰ دقیقهای مؤثر است.
- حفظ وزن مناسب: کاهش وزن اضافی، مقاومت به انسولین را به میزان قابل توجهی بهبود میبخشد.
- خواب کافی و مدیریت استرس: کمخوابی و استرس مزمن میتوانند هورمونهایی ترشح کنند که قند خون را بالا میبرند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1 گلوکز خون (Blood Glucose) – 2 انسولین (Insulin) – 3 گلوکاگون (Glucagon) – 4 هایپرگلیسمی (Hyperglycemia) – 5 هیپوگلیسمی (Hypoglycemia) – 6 دیابت (Diabetes Mellitus) – 7 لوزالمعده یا پانکراس (Pancreas) – 8 گلیکوژن (Glycogen): شکل ذخیرهشدهی گلوکز در کبد و ماهیچهها – 9 پیشدیابت (Prediabetes) – 10 مقاومت به انسولین (Insulin Resistance) – 11 هموگلوبین ایوانسی (Hemoglobin A1c): بخشی از هموگلوبین گلبول قرمز که به گلوکز متصل شده است – 12 دستگاه نظارت مداوم قند خون (Continuous Glucose Monitor) – 13 متابولیک (Metabolic): مربوط به سوخت و ساز بدن.
