فرمانده مغز: نیمکرههای مخ
نیمکرههای مخ دقیقاً کجای مغز هستند؟
اگر مغز را یک گردوی بزرگ تصور کنید، نیمکرههای مخ، همان دو نیمه چپ و راست آن هستند که سطح آن چینخورده و پر از شیار است. این چینخوردگیها باعث میشود سطح بیشتری در فضای محدود جمجمه جا شود. مخ بزرگترین بخش مغز است و حدود 85 درصد وزن کل مغز را تشکیل میدهد. دو نیمکره توسط رشتهای ضخیم از بافت عصبی به نام تودهمغزی4 به هم متصل شدهاند که مانند یک پل فوقسریع، اطلاعات را بین آنها رد و بدل میکند.
وظایف اصلی: هر بخش چه کاری انجام میدهد؟
مخ ما به مناطق تخصصیشدهای تقسیم شده است. برای درک بهتر، میتوانیم برخی از مهمترین این مناطق و کارهایشان را در جدول زیر ببینیم:
| نام منطقه | موقعیت کلی | وظیفه اصلی | مثال از زندگی |
|---|---|---|---|
| لوب پیشانی5 | جلوییترین بخش | تفکر، برنامهریزی، تصمیمگیری، کنترل حرکات ارادی و شخصیت | وقتی برای امتحان برنامهریزی میکنی یا تصمیم میگیری فوتبال بازی کنی. |
| لوب آهیانهای6 | بالای سر | پردازش اطلاعات حسی مثل لمس، درد و دما | وقتی نرمی یک پارچه یا گرمی یک لیوان چای را احساس میکنی. |
| لوب پسسری7 | پشت سر | بینایی و تفسیر چیزی که میبینیم | تشخیص دادن دوستت در حیاط مدرسه از فاصله دور. |
| لوب گیجگاهی8 | کنار شقیقهها | شنوایی، فهم زبان و حافظه | به خاطر سپردن متن یک شعر یا فهمیدن حرفهای معلم. |
تفاوت نیمکره چپ و راست: افسانه و واقعیت
حتماً شنیدهای که برخی افراد میگویند: "من نیمکره راستم قویتر است، پس هنرمندم" یا "نیمکره چپ من فعالتر است، پس منطقیتر هستم". در واقعیت، این یک سادهسازی افراطی است. هر دو نیمکره در تمام فعالیتها مشارکت دارند، اما در برخی وظایف، یکی ممکن است تخصصیتر عمل کند. جدول زیر مقایسهای کلی (و نه مطلق) را نشان میدهد:
| نیمکره چپ (در بیشتر افراد) | نیمکره راست (در بیشتر افراد) |
|---|---|
| زبان (صحبت کردن، فهم کلمات، خواندن و نوشتن) | درک فضایی (جهتیابی، خواندن نقشه، تشخیص چهره) |
| منطق، تحلیل و محاسبات ریاضی | خلاقیت، هنر، موسیقی و تخیل |
| کنترل حرکات سمت راست بدن | کنترل حرکات سمت چپ بدن |
| توالی و ترتیب (مراحل یک دستورالعمل) | درک کلی و تصویر بزرگ (مثلاً درک مفهوم یک داستان) |
نکته جالب این است که نیمکره چپ، قسمت راست بدن و نیمکره راست، قسمت چپ بدن را کنترل میکند. این به دلیل تقاطع9 مسیرهای عصبی است. وقتی با دست راست خود مینویسی، در واقع نیمکره چپ تو در حال فرمان دادن است!
همکاری دو نیمکره در عمل: مثال یک بازی ساده
بیایید عملکرد هماهنگ نیمکرهها را در یک بازی معمولی مثل بسکتبال بررسی کنیم:
- دیدن توپ و همتیمی (لوب پسسری): ابتدا توپ و موقعیت همتیمیات را میبینی.
- تصمیمگیری (لوب پیشانی): نیمکرههای تو با همکاری هم تصمیم میگیرند که توپ را پاس بدهی.
- محاسبه فاصله و زاویه (همکاری چپ و راست): نیمکره راست به درک فضایی و فاصله کمک میکند. نیمکره چپ ممکن است در محاسبه سریع نیروی لازم نقش داشته باشد.
- فرمان حرکت (لوب پیشانی و مسیرهای عصبی): ناحیه حرکتی در لوب پیشانی، دستور حرکت دقیق عضلات دست و ساعدت را صادر میکند.
- اجرای پاس (حرکت ارادی): توپ را با دست راستت پاس میدهی (کنترل شده توسط نیمکره چپ).
همه این مراحل در کسری از ثانیه و با همکاری کامل مناطق مختلف دو نیمکره اتفاق میافتد!
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: لزوماً نه. چپدستی یا راستدستی بیشتر به علل ژنتیکی و تکاملی مربوط است. در افراد چپدست، مرکز زبان در برخی موارد ممکن است در نیمکره راست یا به صورت مشترک در هر دو نیمکره قرار گیرد، اما این به معنای "قویتر" بودن کل نیمکره راست نیست. آنها نیز از هر دو نیمکره خود به طور کامل استفاده میکنند.
پاسخ: مغز کودکان انعطافپذیری10 زیادی دارد. اگر نیمکره چپ یک کودک خردسال آسیب ببیند، نیمکره راست میتواند تا حد زیادی وظیفه زبان را بر عهده بگیرد. در بزرگسالان، این انعطاف کمتر است و آسیب ممکن است باعث مشکلاتی مانند اختلال در گفتار (اگر نیمکره چپ آسیب دیده باشد) یا مشکلات در درک فضایی و تشخیص چهره (اگر نیمکره راست آسیب دیده باشد) شود.
پاسخ: از آنجایی که ایده "ضعیف" بودن یک نیمکره اغراقآمیز است، بهتر است بگوییم میتوانیم مهارتهای مختلف خود را تقویت کنیم. انجام فعالیتهای متنوع مانند یادگیری یک ساز موسیقی (که هم نیاز به خلاقیت دارد و هم خواندن نت)، حل پازل و معما، نقاشی کردن و حتی ورزشهای جدید، باعث میشود مناطق مختلف هر دو نیمکره فعالتر با هم کار کنند.
پاورقی
- نیمکرههای مخ (Cerebral Hemispheres): دو نیمه بزرگ و قرینه مغز که قشر مخ (لایه بیرونی) آن مسئول اعمال عالی شناختی است.
- حرف زدن (Speech): یکی از پیچیدهترین عملکردهای مغز که عمدتاً در ناحیهای به نام «ناحیه بروکا» در لوب پیشانی نیمکره چپ (در بیشتر افراد) پردازش میشود.
- حرکات ارادی (Voluntary Movements): حرکاتی که با آگاهی و قصد فرد انجام میشود و از ناحیه حرکتی در لوب پیشانی کنترل میگردد.
- تودهمغزی (Corpus Callosum): یک ساختار پهن متشکل از میلیونها رشته عصبی که دو نیمکره مغز را به هم متصل کرده و ارتباط بین آنها را ممکن میسازد.
- لوب پیشانی (Frontal Lobe): جلوییترین لوب مغز، مرتبط با استدلال، برنامهریزی، حل مسئله و کنترل احساسات.
- لوب آهیانهای (Parietal Lobe): لوبی که در بالای سر قرار دارد و اطلاعات حسی از بدن را پردازش میکند.
- لوب پسسری (Occipital Lobe): لوب واقع در پشت سر که تقریباً به طور انحصاری مسئول بینایی است.
- لوب گیجگاهی (Temporal Lobe): لوبی در کنار شقیقهها که در شنوایی، فهم زبان و تشکیل حافظه نقش اساسی دارد.
- تقاطع (Decussation): اصطلاحی برای توصیف عبور مسیرهای عصبی از یک سمت بدن به سمت مخالف مغز. مثلاً بیشتر مسیرهای حرکتی در ساقه مغز تقاطع میکنند.
- انعطافپذیری (Plasticity): توانایی شگفتانگیز مغز در تغییر و سازماندهی مجدد مسیرهای عصبی خود در پاسخ به یادگیری، تجربه یا حتی پس از آسیب.
