نخاع: بزرگراه پیامهای بدن
نخاع شبیه چیست؟ ساختار و محل قرارگیری
اگر سیستم عصبی بدن را یک شرکت بزرگ در نظر بگیریم، مغز مدیرعامل است و نخاع مدیر عملیاتی یا سرپرستی است که دستورات مدیرعامل را به همه بخشهای شرکت ابلاغ و گزارشهای آنها را جمعآوری میکند. نخاع یک طناب سفید-خاکستری به قطر تقریبی یک مداد و به طول حدود ۴۵ سانتیمتر است که از پایین مغز شروع میشود و درون کانال ستون فقرات تا کمر امتداد دارد. ستون مهرهها مانند یک زره محکم از این ساختار حساس محافظت میکند.
نخاع از سلولهای عصبی (نورون۳) و رشتههای آنها ساخته شده است. اگر مقطع آن را نگاه کنیم، بخش مرکزی آن شبیه به یک پروانه یا حرف H است که از ماده خاکستری (جسم سلولی نورونها) تشکیل شده و اطراف آن را ماده سفید (رشتههای بلند عصبی) فراگرفته است. از نخاع، ۳۱ جفت عصب خارج میشوند که هر کدام به منطقه خاصی از بدن میروند، مثل شاخههای یک درخت بزرگ.
| ویژگی | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| شکل | طناب بلند و لولهای شکل | شبیه کابل اصلی ارتباطی داخل یک ساختمان |
| محل | داخل کانال ستون مهرهها | مثل سیم تلفن که داخل لوله پلاستیکی محافظ قرار دارد |
| کار اصلی | انتقال پیام و ایجاد بازتاب | مانند یک پل ارتباطی و یک مرکز فوریتهای پزشکی |
| خروجیها | ۳۱ جفت عصب | مانند یک جعبه تقسیم اصلی که سیمهای زیادی از آن خارج میشود |
نخاع چگونه پیامها را جابجا میکند؟
عملکرد نخاع را میتوان در دو مسیر اصلی خلاصه کرد:
۱. مسیر صعودی (پیام حسی به مغز): وقتی دست شما یک فنجان داغ را لمس میکند، حسگرهای درد و دما در پوست، یک پیام عصبی ایجاد میکنند. این پیام از طریق عصب دست به نخاع میرسد. نخاع این پیام را مانند یک پیک، از طریق مسیرهای خود به سمت مغز میفرستد تا مغز آن را پردازش کند و بفهمد که «آهان، این شیء داغ است!».
۲. مسیر نزولی (دستور حرکتی از مغز): حالا مغز تصمیم میگیرد که باید دست را عقب بکشی. یک دستور عصبی جدید از مغز صادر میشود، از نخاع پایین میآید و از طریق همان عصب به عضلات دست میرسد و فرمان «انقباض و عقب کشیدن» را صادر میکند.
پس نخاع یک رابط دوطرفه است. در این مسیرها، میلیونها پیام در ثانیه جریان دارند. سرعت انتقال این پیامها بسیار بالا و در حدود 120 متر بر ثانیه است! یعنی تقریباً به سرعت یک ماشین مسابقه.
بازتابها: واکنشهای سریع و نجاتبخش
بازتابها پاسخهای خودکار، سریع و ناخودآگاهی هستند که برای محافظت از بدن یا انجام کارهای حیاتی طراحی شدهاند. مرکز کنترل بسیاری از آنها در ماده خاکستری نخاع است. این موضوع باعث میشود واکنش بدن بسیار سریعتر از زمانی باشد که پیام باید به مغز برود و بعد برگردد.
| نام بازتاب | چگونه عمل میکند؟ | فایده آن |
|---|---|---|
| بازتاب کشش عضله | وقتی پزشک به زانو ضربه میزند، ران پای شما به طور ناگهانی بالا میآید. | کمک به حفظ تعادل و وضعیت بدن بدون فکر کردن |
| بازتاب عقب کشیدن دست | لمس شیء داغ یا تیز باعث میشود فوراً دست خود را به عقب بکشید. | محافظتی جلوگیری از آسیب شدید به بافتها |
| بازتاب پلک زدن | نزدیک شدن ناگهانی یک شیء به چشم، باعث بسته شدن سریع پلک میشود. | محافظتی محافظت از قرنیه چشم |
بازتابها در زندگی روزمره ما
شما هر روز بارها از مزایای این سیستم سریع استفاده میکنید، بدون اینکه حتی متوجه شوید. وقتی روی سنگریزه پا میگذارید و ناگهان تعادل خود را حفظ میکنید، یا وقتی دستتان به بخاری داغ میخورد و فوراً آن را میکشید، نخاع و بازتابهایش در حال نجات شما هستند. حتی راه رفتن نیز ترکیبی پیچیده از بازتابهای نخاعی است که با هماهنگی مغز انجام میشود تا شما مجبور نباشید برای هر قدم فکر کنید که «حالا باید کدام عضله را حرکت دهم؟».
یک آزمایش ساده: از دوست خود بخواهید روی یک پا بایستد و چشمانش را ببندد. خواهید دید که بدن او مرتباً تکان میخورد و عضلاتش برای حفظ تعادل مدام کار میکنند. بسیاری از این تنظیمات ریز و سریع عضلانی، توسط بازتابهای نخاعی کنترل میشوند تا ما نیفتیم.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
پاورقی
۱نخاع (Spinal Cord): بخشی از دستگاه عصبی مرکزی که به صورت یک طناب بلند از ساقه مغز آغاز شده و درون ستون مهرهها تا سطح کمر ادامه دارد. وظیفه انتقال پیامهای عصبی و ایجاد برخی بازتابها را بر عهده دارد.
۲بازتاب (Reflex): یک پاسخ سریع، خودکار و ناخودآگاه به یک محرک خاص که اغلب برای محافظت از بدن طراحی شده است.
۳نورون (Neuron): سلول عصبی؛ واحد اصلی و ساختمانی دستگاه عصبی که قابلیت ایجاد و هدایت پیام عصبی را دارد.
۴قوس بازتابی (Reflex Arc): مسیر عصبی که یک بازتاب از طریق آن رخ میدهد. این مسیر معمولاً شامل یک گیرنده، عصب حسی، مرکز پردازش در نخاع، عصب حرکتی و یک اندام اثرگذار (مانند ماهیچه) است.
