زمان طلایی سکته مغزی: مدت کوتاه برای نجات بافت مغز
سکته مغزی چیست و چرا زمان اهمیت حیاتی دارد؟
مغز شما فرمانده بدن است. این فرمانده برای کار کردن به اکسیژن و مواد غذایی که توسط خون حمل میشوند، نیاز مبرم دارد. حالا تصور کنید یکی از رگهای خونی مسئول رساندن این سوخت به بخشی از مغز، بهطور ناگهانی بسته شود یا پاره گردد. این اتفاق دقیقاً همان سکته مغزی[1] است.
وقتی جریان خون قطع میشود، سلولهای مغزی در آن ناحیه شروع به محرومیت و رنج میکنند. این سلولها مانند گیاهانی هستند که از آب جدا افتادهاند. ابتدا پژمرده میشوند (آسیب دیدن) و اگر این محرومیت ادامه پیدا کند، خواهند مرد. نکتهی مهم اینجاست که مرگ سلولهای مغزی غیرقابل بازگشت است. یعنی آن سلولها و وظایفی که بر عهده داشتند (مثل حرکت دادن یک دست، صحبت کردن یا درک کلمات) برای همیشه از دست میروند.
اما یک منطقهی خاکستری (یا بهتر است بگوییم منطقهی نجات) وجود دارد: سلولهایی که در اطراف هستهی اصلی آسیب دیده قرار دارند. این سلولها هنوز کاملاً نمردهاند، اما در حال محرومیت هستند. این ناحیه را «سایهی ایسکمیک»[2] مینامند. اگر بتوانیم جریان خون را به این ناحیه بازگردانیم، این سلولها شانس زنده ماندن و بازیابی عملکرد خود را دارند. «زمان طلایی» در واقع مدت زمانی است که برای نجات این سلولها و محدود کردن آسیب وارد شده به مغز، در اختیار داریم.
انواع سکته مغزی و پنجرههای زمانی درمان آنها
سکته مغزی دو نوع اصلی دارد و زمان طلایی درمان برای هرکدام کمی متفاوت است. درک این تفاوت برای تیم درمانی بسیار مهم است.
| نوع سکته | علت ایجاد | زمان طلایی کلیدی | درمان اصلی در این پنجره |
|---|---|---|---|
| سکته ایسکمیک[3] شایعتر (~85%) |
انسداد رگ خونی توسط لخته خون. مانند گرفتگی لولهی آب. | 4.5 ساعت اول (و در برخی موارد تا 6 یا 24 ساعت با ارزیابی پیشرفته) |
تزریق داروی حلکننده لخته (tPA)[4] یا خارج کردن مکانیکی لخته. |
| سکته هموراژیک[5] کمشایعتر اما خطرناکتر |
پارگی و خونریزی رگ خونی در مغز. مانند ترکیدن لوله. | خیلی فوری (دقیقه تا ساعت). کنترل فشارخون و جراحی. | کنترل فشارخون و احتمالاً عمل جراحی برای توقف خونریزی. |
برای سکته ایسکمیک (نوع شایعتر)، زمان 4.5 ساعت نخست، حیاتیترین زمان برای تزریق داروی حلکننده لخته است. هر دقیقه تأخیر به معنای مرگ 1.9 میلیون سلول عصبی، 14 میلیارد سیناپس (اتصالات عصبی) و 12 کیلومتر از رشتههای میلین (عایق سلولها) است! این اعداد به وضوح نشان میدهند که چرا زمان برابر با مغز است.
علائم هشداردهنده: چگونه سکته مغزی را سریع تشخیص دهیم؟
شناخت علائم، اولین گام در زنجیرهی نجات است. از یک قانون ساده و معروف به «اقدام سریع»[6] استفاده کنید. از فرد مشکوک بخواهید این کارها را انجام دهد:
| حرف آ | دست د | صورت س | زمان طلایی ر |
|---|---|---|---|
| اختلال در تکلم: از او بخواهید یک جمله ساده (مثلاً «آسمان آبی است») را تکرار کند. اگر گفتارش بریدهبریده، نامفهوم یا عجیب بود. | ضعف یا فلج دست: از او بخواهید هر دو دست را به مدت 10 ثانیه بالا بیاورد. اگر یکی از دستها پایین افتاد یا ناتوان بود. | کجی صورت: از او بخواهید لبخند بزند. اگر یک طرف صورت بیحرکت ماند یا به پایین افتاد. | تماس فوری: با مشاهده هر یک از این علائم، بلافاصله با شماره 115 (اورژانس) تماس بگیرید. زمان شروع علائم را یادداشت کنید. |
علائم دیگر میتواند شامل تاری ناگهانی دید در یک یا هر دو چشم، سردرد بسیار شدید و ناگهانی (مانند انفجار در سر)، سرگیجه و عدم تعادل شدید باشد.
زنجیرهٔ نجات: از منزل تا بیمارستان
بعد از تشخیص علائم، یک مسیر هماهنگ باید به سرعت آغاز شود. این مسیر، زنجیرهی نجات نام دارد:
- تماس فوری با 115: به اپراتور بگویید «فکر میکنیم بیمار سکته مغزی کرده است». علائم و زمان شروع را گزارش دهید.
- انتظار برای آمبولانس، نه استفاده از خودرو شخصی: آمبولانس مجهز به تیم اورژانس است که میتواند مراقبتهای اولیه را شروع کند و بیمار را به مرکز مجهز سکته مغزی برساند. رانندگی شخصی ممکن است به دلیل ترافیک یا ناآگاهی از بهترین مرکز، زمان را تلف کند.
- ثبت دقیق زمان: آخرین باری که بیمار حال طبیعی داشت، چه زمانی بود؟ این زمان، زمان شروع علائم محسوب میشود و برای تصمیمگیری درمانی حیاتی است.
- ارزیابی سریع در بیمارستان («در تریاژ»): تیم درمان بلافاصله بیمار را معاینه میکنند و ممکن است از سیتیاسکن برای تشخیص نوع سکته استفاده کنند.
- شروع درمان در اولین دقایق: اگر شرایط مناسب باشد، داروی حلکننده لخته تزریق یا اقدامات دیگر آغاز میشود. هدف، درمان در سریعترین زمان ممکن است که اغلب با عنوان «در به در»[7] شناخته میشود.
یک فرمول ساده برای درک اهمیت زمان در سکته مغزی وجود دارد: $ \text{آسیب مغزی} \propto \text{زمان از شروع علائم} $. این یعنی هرچه زمان بیشتری از شروع علائم بگذرد، آسیب مغزی بیشتر خواهد شد.
یک سناریوی عملی: نجات یک زندگی با اقدام به موقع
آقای کریمی، 58 ساله، در حال صرف شام با خانوادهاش بود که ناگهان احساس کرد دست راستش بیحس شده و نمیتواند قاشق را نگه دارد. وقتی خواست به همسرش چیزی بگوید، متوجه شد کلمات را درست ادا نمیکند. همسرش که با قاعدهی «اقدام سریع» آشنا بود، بلافاصله از او خواست لبخند بزند و متوجه افتادگی سمت چپ صورتش شد. زمان دقیق 7:30 عصر بود. او بدون معطلی با 115 تماس گرفت. آمبولانس آقای کریمی را در 7:50 به نزدیکترین بیمارستان مجهز به واحد سکته مغزی رساند. سیتیاسکن، سکتهی ایسکمیک را نشان داد. تیم پزشکی با اطلاع از زمان شروع علائم (کمتر از 1.5 ساعت قبل)، داروی حلکننده لخته را در ساعت 8:15 تزریق کردند. پس از چند روز، علائم آقای کریمی به طور چشمگیری بهبود یافت و او میتوانست با کمی فیزیوتراپی، به زندگی عادی بازگردد. این داستان، نمونهی کامل استفاده از زمان طلایی برای نجات بافت مغز است.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
پاورقی
[1]سکته مغزی (Stroke): اختلال ناگهانی در خونرسانی به بخشی از بافت مغز.
[2]سایهٔ ایسکمیک (Ischemic Penumbra): ناحیهای از مغز که حول منطقهٔ اصلی آسیب (انسداد) قرار دارد و جریان خون آن کاهش یافته اما هنوز از بین نرفته است. این ناحیه قابل نجات است.
[3]سکته ایسکمیک (Ischemic Stroke): نوعی سکته مغزی که به دلیل انسداد رگ خونی توسط لخته خون ایجاد میشود.
[4]tPA (Tissue Plasminogen Activator): دارویی که لخته خون را حل میکند. نام رایج آن در ایران «آلتیپلاز» است.
[5]سکته هموراژیک (Hemorrhagic Stroke): نوعی سکته مغزی که به دلیل پارگی رگ خونی و خونریزی درون مغز ایجاد میشود.
[6]اقدام سریع (FAST): یک قاعدهٔ یادآوری ساده برای شناسایی علائم سکته مغزی. F برای صورت (Face)، A برای دستها (Arms)، S برای تکلم (Speech)، T برای زمان (Time). معادل فارسی آن «آ-د-س-ر» (صورت، دست، سخن، زمان) پیشنهاد شده است.
[7]در به در (Door-to-Needle Time): فاصله زمانی بین ورود بیمار به بیمارستان تا شروع تزریق داروی حلکننده لخته. استاندارد جهانی آن کمتر از 60 دقیقه است.
[8]حملۀ ایسکمیک گذرا (Transient Ischemic Attack - TIA): حملهای شبیه سکته که علائم آن به طور کامل و معمولاً در عرض 24 ساعت (و اغلب چند دقیقه) برطرف میشود. یک علامت هشداردهنده قوی برای سکته کامل آینده.
