زنگ خطر طبیعت: گونههای در معرض خطر
گونه در معرض خطر به چه معناست؟
در دنیای طبیعت، بعضی از گیاهان و جانوران، جمعیت پایداری دارند، مثل کلاغها یا درختان کاج در یک جنگل. اما برخی دیگر، روزبهروز تعدادشان کمتر میشود. به این دسته دوم، گونههای در معرض خطر میگویند. یعنی احتمال ناپدید شدن کامل آنها از طبیعت، بسیار زیاد است. دانشمندان برای اینکه وضعیت خطر را دقیقتر مشخص کنند، آن را به درجات مختلفی تقسیمبندی میکنند. معتبرترین مرجع برای این کار، فهرست سرخ IUCN است که گونهها را در چند رده اصلی قرار میدهد.
| عنوان رده | معنی و توضیح | مثال |
|---|---|---|
| در بحران انقراض (CR) | بالاترین رده خطر. جمعیت این گونهها به شدت کاهش یافته و در آستانه نابودی کامل هستند. | کرگدن جاوهای (حدود ۱۸ عدد)، وکیتا[۳] (کمتر از ۲۰ عدد) |
| در معرض خطر انقراض (EN) | جمعیت در حال کاهش و در معرض تهدیدهای جدی. خطر نابودی بسیار بالاست. | ببر سوندا، فیل آسیایی |
| آسیبپذیر (VU) | جمعیت کم و رو به کاهش. در صورت ادامه تهدیدها، به زودی در ردههای خطرناکتر قرار میگیرد. | شیر آفریقایی، برخی گونههای لاکپشت دریایی |
| نزدیک به تهدید (NT) | در حال حاضر در امنیت نسبی است، اما اگر شرایط بدتر شود، به زودی تهدید خواهد شد. | — |
| کمترین نگرانی (LC) | جمعیت گسترده و پایدار. در حال حاضر نگرانی خاصی برای بقای آن وجود ندارد. | کلاغ، سگ خانگی |
چرا گونهها در معرض خطر قرار میگیرند؟
انقراض یک فرآیند طبیعی است، اما سرعت آن امروزه به دلیل فعالیتهای انسان، دهها تا صدها برابر افزایش یافته است. عمدهترین دلایل این شتاب مرگبار، ریشه در رفتارهای ما دارد:
۱. نابودی خانهها (تخریب زیستگاه): بزرگترین عامل تهدید است. وقتی ما جنگلها را برای ساختوساز یا کشاورزی قطع میکنیم، تالابها را خشک میکنیم یا کوهها را میتراشیم، در واقع خانه هزاران گونه گیاهی و جانوری را از بین میبریم. برای مثال، اورانگوتانها به دلیل قطع درختان جنگلهای بارانی برای کشت نخل روغنی، خانه خود را از دست دادهاند.
۲. شکار و بهرهبرداری بیرویه: شکار غیرقانونی برای فروش اعضای بدن حیوانات، یکی از دلایل اصلی کاهش گونههای نمادینی مثل کرگدن و پلنگ است. شاخ کرگدن در بازارهای غیرقانونی قیمت بسیار بالایی دارد. همچنین صید بیش از حد ماهیها در دریاها، جمعیت بسیاری از آبزیان را به خطر انداخته است.
۳. آلودگی: زبالههای پلاستیکی در اقیانوسها، پساب کارخانهها در رودخانهها و سموم کشاورزی، همگی محیط زندگی گونهها را مسموم میکنند. لاکپشتهای دریایی اغلب کیسههای پلاستیکی را با عروس دریایی اشتباه گرفته و میخورند که منجر به مرگ آنها میشود.
۴. تغییرات آبوهوایی: گرم شدن زمین، زیستگاههای بسیاری از گونهها را تغییر میدهد. برای مثال، افزایش دمای شنهای ساحل بر جنسیت بچه لاکپشتها تأثیر میگذارد و تعادل جمعیت آنها را به هم میزند. ذوب یخهای قطبی نیز زیستگاه خرسهای قطبی را نابود میکند.
میتوانیم خطر انقراض را به زبان ریاضی ساده اینطور نشان دهیم:
از یوزپلنگ ایرانی تا لاله واژگون: نمونههای نزدیک به ما
این مشکل فقط مربوط به جنگلهای آمازون یا آفریقا نیست. در کشور خودمان ایران نیز گونههای ارزشمندی در آستانه نابودی قرار دارند که معروفترین آنها یوزپلنگ آسیایی است. از دیگر گونههای در معرض خطر ایران میتوان به پلنگ ایرانی و گوزن زرد ایرانی اشاره کرد. حتی در میان گیاهان نیز گونههای نادری مانند لالههای واژگون به دلیل چیده شدن بیرویه از سوی مردم برای فروش، در خطر هستند. نابودی هر یک از این موجودات، مثل پاک کردن یک قطعه منحصر به فرد از پازل بزرگ و زیبای طبیعت ایران است.
حفاظت، وظیفه کیست؟ اقداماتی که همه میتوانیم انجام دهیم
حفاظت از گونههای در معرض خطر، فقط کار دانشمندان و محیطبانان نیست. هر یک از ما در زندگی روزمره خود میتوانیم با انتخابهای آگاهانه، سهمی در این کار مهم داشته باشیم:
• کاهش ردپا: صرفهجویی در مصرف آب و برق، کاهش تولید زباله و بازیافت، به حفظ منابع طبیعی و کاهش تخریب محیط زیست کمک میکند.
• خرید مسئولانه: خودداری از خرید سوغاتی یا محصولاتی که از اعضای بدن حیوانات در معرض خطر ساخته شدهاند (مانند شاخ، عاج، پوست). همچنین انتخاب محصولاتی که استانداردهای محیط زیستی را رعایت کردهاند.
• اطلاعرسانی و آموزش: هرچه بیشتر درباره گونههای در خطر و اهمیت آنها بدانیم و این اطلاعات را با دوستان و خانواده به اشتراک بگذاریم، گام بزرگی برداشتهایم. میتوانیم از پارکهای ملی و موزههای طبیعی دیدن کنیم.
در سطح جهانی نیز کنوانسیونها و پیمانهایی مثل CITES[۴] وجود دارد که تجارت بینالمللی گونههای در معرض خطر را کنترل میکند تا مبادلات تجاری باعث نابودی بیشتر آنها نشود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر، این یک اشتباه رایج است. همه گونهها در شبکه پیچیده غذایی و اکوسیستم جایگاه خاصی دارند. نابودی یک گونه، مثل بیرون کشیدن یک قطعه از دومینو است که میتواند تعادل کل سیستم را به هم بزند و بقای گونههای دیگر را نیز تهدید کند.
پاسخ: الگوی مصرف ما به طور غیرمستقیم بر محیط زیست فشار میآورد. برای مثال، تقاضا برای محصولاتی مانند روغن نخل میتواند منجر به نابودی جنگلهای بارانی و خانه اورانگوتانها در آن سوی دنیا شود. یا تولید زبالههای پلاستیکی که سر از اقیانوس درمیآورند. پس انتخابهای ما در خرید و سبک زندگی مهم است.
پاسخ: بله، قطعاً. هر گونه، گنجینهای منحصر به فرد از اطلاعات ژنتیکی است که میلیونها سال تکامل به وجود آورده و با نابودی آن، این گنجینه برای همیشه از دست میرود. موفقیتهایی مانند افزایش جمعیت گرگ خاکستری در آمریکا یا گوریل کوهستانی در آفریقا نشان میدهد که با حفاظت دقیق و تلاش جمعی، حتی گونههای در آستانه نابودی نیز میتوانند نجات یابند.
پاورقی
۱. گونه در معرض خطر (Endangered Species): به گیاهان یا جانورانی گفته میشود که به دلیل کاهش شدید جمعیت و تهدیدهای محیطی، در خطر نابودی کامل (انقراض) قرار دارند.
۲. تنوع زیستی (Biodiversity): به variety و تعداد گونههای گیاهی، جانوری و میکروارگانیسمها در یک منطقه یا کل کره زمین گفته میشود. حفظ آن برای سلامت اکوسیستم ضروری است.
۳. وکیتا (Vaquita): نام یک آبباز (پستاندار دریایی) کوچک و نادر که تنها در خلیج کالیفرنیا در مکزیک زندگی میکند و با کمتر از ۲۰ فرد باقیمانده، یکی از در معرض خطرترین حیوانات جهان است.
۴. CITES: مخفف Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (کنوانسیون تجارت بینالمللی گونههای در معرض خطر جانوران و گیاهان وحشی). این پیمان بینالمللی از سال ۱۹۷۳ برای نظارت و کنترل تجارت گونههای در معرض خطر به منظور تضمین بقای آنها ایجاد شده است.
۵. IUCN: مخفف International Union for Conservation of Nature (اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت). یک سازمان جهانی که مهمترین مرجع برای ارزیابی و اعلام وضعیت حفاظتی گونهها محسوب میشود و فهرست سرخ معروف خود را منتشر میکند.
