راههای هوشمندانهٔ طبیعت برای زندگی در کنار هم: کاهش رقابت
رقابت در طبیعت به زبان ساده
تصور کنید شما و دوستتان تنها یک بسته بیسکویت دارید و هر دو گرسنه هستید. اگر هر دو برای خوردن آن یک بسته بجنگید، این یک رقابت مستقیم است. در طبیعت نیز همین اتفاق میافتد. منابعی مانند آب یک آبگیر، میوههای یک درخت، یا حتی فضای کافی برای لانهسازی، محدود هستند. اگر تعداد زیادی جانور به یک منبع نیاز داشته باشند، بین آنها رقابت ایجاد میشود. این رقابت میتواند درونگونهای (بین اعضای یک گونه، مثل دو سگ محله) یا بینگونهای (بین گونههای مختلف، مثل سگ و گربه) باشد . رقابت شدید انرژی زیادی مصرف میکند و میتواند به آسیبهای فیزیکی یا حتی مرگ منجر شود.
بنابراین، بسیاری از جانداران در طول فرگشت۳، رفتارها یا ویژگیهای فیزیکی پیدا کردهاند که به آنها اجازه میدهد از این رویاروییهای پرهزینه دوری کنند. به عبارت دیگر، آنها یاد گرفتهاند که چگونه منابع را تقسیم کنند تا همگی بتوانند از آن بهرهای ببرند.
چگونه تقسیم منابع انجام میشود؟ سه روش اصلی
موجودات زنده عمدتاً از سه راه کلیدی منابع را میان خود تقسیم میکنند: تقسیم بر اساس زمان، تقسیم بر اساس مکان و تقسیم بر اساس نوع منبع. درک این روشها کمک میکند تا ببینیم طبیعت چقدر منظم و حسابشده عمل میکند.
| روش تقسیم | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| تقسیم زمانی | استفاده از یک منبع مشترک در ساعات یا فصلهای مختلف | شبزیان۴ (مانند جغد) و روززیان۵ (مانند قوش) که هر دو شکارچی هستند، اما به ترتیب در شب و روز شکار میکنند. |
| تقسیم مکانی | استفاده از بخشهای مختلف یک زیستگاه یا منابع در مکانهای جداگانه | در یک درخت بلند، پرندگان مختلف در ارتفاعهای مختلف لانه میسازند: برخی نزدیک زمین، برخی در میانه و برخی در نوک درخت. |
| تقسیم نوع منبع | تخصص در استفاده از نوع خاصی از یک منبع گسترده | در میان پرندگان یک جنگل، برخی فقط دانههای سخت، برخی فقط حشرات و برخی فقط میوههای نرم را میخورند. |
این تقسیمبندی باعث میشود هر گروه به یک «شغل» یا «نقش» خاص در زیستگاه خود مشغول شود. به این نقش، جایگاه بومشناختی میگویند. وقتی جایگاه دو گونه خیلی به هم شبیه باشد، رقابت شدید میشود. اما با تقسیم منابع، جایگاه آنها از هم جدا میشود و فضای بیشتری برای زندگی هر دو فراهم میآید.
از طبیعت تا زندگی ما: درسهایی در همزیستی
شاید فکر کنید این مفاهیم فقط مربوط به حیوانات و گیاهان است، اما اصول مشابهی در زندگی اجتماعی و حتی روزمره ما انسانها نیز دیده میشود. درک این اصول میتواند به ما در مدیریت بهتر روابط و منابع کمک کند.
مثال در خانواده تصور کنید در خانهای که یک حمام بیشتر وجود دارد، همه اعضای خانواده صبح همزمان بخواهند از آن استفاده کنند. این یک رقابت برای منبع محدود (زمان استفاده از حمام) ایجاد میکند. راهحل چیست؟ برنامهریزی زمانی یا همان تقسیم زمانی. ممکن است پدر زودتر، برادر بعد و خواهر دیرتر از حمام استفاده کند. این یک تقسیم سادهٔ منابع برای جلوگیری از درگیری است .
مثال در مدرسه در کتابخانه مدرسه، منابع (کتابها) محدود هستند. اگر همه دانشآموزان یک کلاس همزمان بخواهند روی یک موضوع تحقیق کنند و فقط سه کتاب در این زمینه وجود داشته باشد، رقابت شدیدی پیش میآید. معلم میتواند با تقسیم موضوعات (تقسیم نوع منبع)، دانشآموزان را راهنمایی کند تا گروههای مختلف روی جنبههای گوناگون یک موضوع کار کنند. مثلاً یک گروه تاریخچه، گروه دیگر فواید و گروه سوم معایب آن موضوع را بررسی کنند. به این ترتیب، رقابت کاهش یافته و همه به اطلاعات دسترسی پیدا میکنند.
مثال در محیط کار در یک پروژه گروهی، اگر نقشها و وظایف به وضوح تقسیم نشده باشد، ممکن است همه روی یک کار آسان متمرکز شوند و کارهای سختتر رها شود، یا برعکس، روی یک منبع (مثلاً یک نرمافزار خاص) با هم تداخل پیدا کنند. تقسیم مسئولیتها بر اساس مهارتها و زمانبندی دقیق، دقیقاً نمونهای از تقسیم منابع انسانی و زمانی برای کاهش رقابت داخلی و افزایش کارایی است .
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. رقابت یک نیروی محرکه طبیعی است و کاملاً از بین نمیرود. تقسیم منابع فقط باعث میشود این رقابت کمهزینهتر و مدیریتشدهتر باشد. مثل یک مسابقه دو که در آن هر دونده در خط خود میدود (تقسیم فضا) تا با سایر دوندهها برخورد فیزیکی نداشته باشد، اما همچنان همه برای رسیدن به خط پایان میدوند. هدف، تبدیل رقابت مخرب به یک چالش سالم است .
پاسخ: این یک سناریوی رقابت شدید است. چند اتفاق ممکن است بیفتد: ۱) یکی از گونهها ممکن است منقرض شود. ۲) یکی از گونهها ممکن است به منطقه دیگری کوچ کند. ۳) (که جالبتر است) با گذشت زمان، ممکن است یکی یا هر دو گونه تغییر کنند. مثلاً اندازه منقار یا زمان فعالیت خود را کمی عوض کنند تا منابع را به گونهای متفاوت استفاده کنند. به این ترتیب، جایگاه بومشناختی آنها از هم جدا شده و رقابت کاهش مییابد. این فرآیند را «جابجایی ویژگی۶» مینامند.
پاسخ: به هیچ وجه! این یک اصل مدیریتی بسیار مهم است. از تقسیم بودجه خانواده بین هزینههای خوراک، پوشاک و تفریح ، تا تقسیم زمان بین درس، ورزش و استراحت ، تا تقسیم وظایف در یک پروژه بزرگ در شرکتی مانند گوگل یا اپل ، همه و همه نمونههایی از کاربرد تقسیم منابع برای کاهش تنش و افزایش بازدهی هستند. یادگیری دیدن جهان از این منظر، میتواند مهارت حل مسئله ما را بسیار تقویت کند.
پاورقی
۱. ردیابی طعمه (Niche Partitioning): یک مفهوم در بومشناسی که به تقسیم منابع محدود توسط گونههای مختلف برای همزیستی اشاره دارد.
۲. جایگاه بومشناختی (Ecological Niche): نقش و موقعیت یک گونه در محیطش، شامل تمام تعاملات آن با محیط زنده و غیرزنده.
۳. فرگشت (Evolution): فرآیند تغییر تدریجی در جمعیتهای موجودات زنده در طول نسلهای متمادی.
۴. شبزی (Nocturnal): به جانورانی گفته میشود که در شب فعالیت اصلی خود را انجام میدهند.
۵. روززی (Diurnal): به جانورانی گفته میشود که در روز فعالیت اصلی خود را انجام میدهند.
۶. جابجایی ویژگی (Character Displacement): پدیدهای که در آن تفاوت بین گونههای مشابه در مناطقی که همپوشانی دارند، بیشتر از مناطقی است که جدا از هم زندگی میکنند. این تغییر برای کاهش رقابت رخ میدهد.
