همیاری: بازی برد-برد طبیعت
همزیستی چیست و همیاری چه جایگاهی در آن دارد؟
همزیستی۱ به یک رابطه نزدیک و معمولاً طولانیمدت بین دو موجود زنده از گونههای متفاوت گفته میشود. همه روابط همزیستی یکسان نیستند و بر اساس سود و زیان طرفین، به دستههای اصلی تقسیم میشوند.
| نوع رابطه | کسی که سود میبرد | کسی که زیان میبیند | مثال مشهور |
|---|---|---|---|
| همیاری (Mutualism) | هر دو طرف | هیچکس | زنبور عسل و گل |
| همسفرگی (Commensalism) | فقط یک طرف | هیچکس | گیاه پیچک روی تنه درخت |
| انگلی (Parasitism) | فقط یک طرف (انگل) | طرف دیگر (میزبان) | کک روی بدن سگ |
همانطور که در جدول میبینید، همیاری تنها رابطهای است که نتیجهای برد-برد برای هر دو موجود به همراه دارد و آن را به یکی از شگفتانگیزترین و مهمترین روابط در طبیعت تبدیل کرده است.
دنیایی از همکاری: انواع رابطه همیاری
موجودات در رابطه همیاری، خدمات و منابع مختلفی را با هم رد و بدل میکنند. این روابط را میتوان بر اساس چیزی که مبادله میشود، دستهبندی کرد.
۱. خدمات در برابر غذا (رایجترین نوع): یکی از طرفین غذا دریافت میکند و در عوض خدمتی ارائه میدهد. بارزترین مثال، رابطه زنبور عسل و گل است. زنبور شهد گل را به عنوان غذا میخورد و در حین حرکت بین گلها، ناخودآگاه گردهافشانی۲ میکند و به تولیدمثل گیاه کمک مینماید. مثال دیگر، رابطه مورچه و شته است. مورچهها از شتهها در برابر شکارچیان محافظت میکنند و در عوض، از شیرهای که شتهها دفع میکنند، تغذیه مینمایند.
۲. غذا در برابر غذا: در این نوع، هر دو طرف منابع غذایی را با هم مبادله میکنند. بسیاری از گیاهان با قارچهای ریشهای (میکوریزا) چنین رابطهای دارند. قارچ به جذب آب و مواد معدنی از خاک برای گیاه کمک میکند و در عوض، گیاه کربوهیدرات و قند تولید شده در فتوسنتز را با قارچ تقسیم میکند.
۳. خدمات در برابر خدمات (کمیابتر): هر دو طرف خدمتی به یکدیگر ارائه میدهند، مثلاً برای هم پناهگاه یا محافظت فراهم میکنند. نمونه محدود آن را میتوان در رابطه برخی ماهیهای کوچک و میگوها مشاهده کرد.
از گلهای باغچه تا ماهیهای آکواریوم: مثالهای ملموس
برای درک بهتر همیاری، کافی است به محیط اطراف خود نگاهی بیندازیم. این رابطه فقط محدود به جنگلهای دور نیست.
• در حیاط خانه یا باغچه: هر بار که زنبوری را روی یک گل میبینید، در حال تماشای یک رابطه همیاری زنده هستید. همچنین، بسیاری از درختان میوه مانند سیب و گیلاس، برای تولید میوه وابسته به گردهافشانی حشرات هستند.
• در بدن ما: میلیاردها باکتری مفید در رودههای ما زندگی میکنند. آنها به ما در هضم بعضی از مواد غذایی کمک میکنند و ویتامینهایی تولید مینمایند. در عوض، آنها یک محیط امن و غنی از غذا (محتوای روده) برای زندگی دارند. این یک همیاری مهم است.
• در آکواریوم یا مستندهای دریایی: حتماً ماهی دلقک۵ (همان نیمو) و شقایق دریایی را دیدهاید. شقایق با شاخکهای سمیاش از ماهی دلقک در برابر شکارچیان محافظت میکند. ماهی دلقک نیز با حرکت خود آب را برای شقایق اکسیژنرسانی میکند، باقیماندههای غذا را میخورد و حتی شقایق را از برخی انگلها پاک میکند. مثال دیگر، همکاری میگو تپانچهای و گابی ماهی است. میگو که دید ضعیفی دارد، یک لانه در ماسه حفر میکند. گابی ماهی با دید قوی خود به عنوان نگهبان لانه عمل میکند و در صورت نزدیک شدن خطر، با حرکت دم خود به میگو هشدار میدهد تا هر دو به داخل لانه پناه ببرند.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
پاسخ: خیر. شرط اول همزیستی این است که دو موجود از گونههای کاملاً متفاوت باشند. بنابراین، رابطه بین یک مادر و فرزندش (هر دو از یک گونه) یا رقابت دو درخت بلند برای نور خورشید، همزیستی به حساب نمیآید. همزیستی یک رابطه بین گونهای است.
پاسخ: لزوماً نه. گاهی سود یک طرف آشکارتر است. مثلاً در رابطه گاو و نوعی پرنده به نام اکسپکر، پرنده حشرات موذی را از روی پوست گاو میخورد (هم غذا میگیرد و هم گاو را پاک میکند). اما ممکن است گاو در کل زیان نبیند، ولی سود اصلی ابتدا برای پرنده است. با این حال، چون هر دو طرف نوعی سود میبرند، این رابطه در دسته همیاری قرار میگیرد.
پاسخ: این بستگی به میزان وابستگی دارد. در همیاری اجباری، نابودی یک موجود میتواند منجر به نابودی موجود دیگر شود. برای مثال، برخی گونههای انجیر تنها توسط یک گونه خاص زنبور انجیر گردهافشانی میشوند. اگر آن زنبور منقرض شود، آن درختان انجیر نیز قادر به تولیدمثل و ادامه نسل نخواهند بود. این نشاندهنده ظرافت و اهمیت حفظ تعادل در شبکههای زیستی است.
همیاری یک استراتژی خارقالعاده و موفق در طبیعت است که در آن دو موجود متفاوت با کنار گذاشتن رقابت و انتخاب همکاری، شانس بقا و موفقیت خود را افزایش میدهند. از تبادل ساده غذا و خدمات تا وابستگی کامل برای زندگی، این رابطه به شکلهای گوناگونی دیده میشود. درک این مفهوم به ما کمک میکند تا پیچیدگی و ظرافت اکوسیستم را بهتر ببینیم و متوجه شویم که موجودات زنده، از کوچکترین باکتری تا بزرگترین درخت، چگونه در یک شبکه به هم پیوسته از روابط مفید زندگی میکنند.
پاورقی
۱. همزیستی (Symbiosis): یک رابطه زیستی نزدیک و بلندمدت بین دو گونه متفاوت.
۲. گردهافشانی (Pollination): فرآیند انتقال دانههای گرده از بخش نر گل به بخش ماده آن، که برای تولیدمثل بسیاری از گیاهان ضروری است.
۳. همیاری اجباری (Obligate Mutualism): نوعی همیاری که در آن دو گونه کاملاً به یکدیگر وابستهاند و بدون هم قادر به ادامه زندگی نیستند.
۴. همیاری اختیاری (Facultative Mutualism): نوعی همیاری که در آن دو گونه از هم سود میبرند، اما در صورت جدا شدن نیز میتوانند به زندگی خود ادامه دهند.
۵. ماهی دلقک (Clownfish/Anemonefish): ماهی کوچک و رنگارنگی که در میان شاخکهای شقایق دریایی زندگی میکند.
