سوسمار: شگفتیهای خزندگان با پاهای کوتاه
گونههای مختلف و ویژگیهای ظاهری
سوسمارها در اندازهها و شکلهای بسیار متفاوتی دیده میشوند. تنوع آنها از یک مارمولک خانگی کوچک که ممکن است روی دیوار خانهات دیده باشی، تا اژدهای کومودو با طول حدود 3 متر ادامه دارد. پوست همه آنها خشک و پوشیده از پولک است که کمک میکند آب بدن خود را در محیطهای خشک حفظ کنند. اگرچه بیشتر آنها چهار دست و پا دارند، اما برخی مانند مارمولکهای بیپا، برای حرکت روی زمین سازگاری جالبی پیدا کردهاند و ظاهری شبیه به مار دارند.
| نام گونه | ویژگی بارز | اندازه تقریبی | رژیم غذایی |
|---|---|---|---|
| مارمولک خانگی | پاهای چسبنده برای بالا رفتن از سطوح عمودی | 10-15 سانتیمتر | حشرهخوار |
| آفتابپرست | توانایی تغییر رنگ برای استتار و ارتباط | 15-30 سانتیمتر | حشرهخوار (با زبان چسبناک و بلند) |
| ایگوانا | خارهای پشتی، اغلب گیاهخوار | 1-2 متر | عمدتاً گیاهخوار |
| اژدهای کومودو | بزرگترین مارمولک، دارای زهر | تا 3 متر | گوشتخوار (شکارگر و مردارخوار) |
زندگی روزمره و روشهای بقا
سوسمارها جانورانی خونسرد هستند، یعنی دمای بدنشان با محیط اطراف تنظیم میشود. به همین دلیل صبحها اغلب آنها را میبینی که روی سنگها یا دیوارها در حال آفتاب گرفتن هستند تا بدنشان برای فعالیت روزانه گرم شود. بیشتر آنها روزگرد هستند، اما استثناهایی مانند بسیاری از گکوها شبها فعالیت میکنند. آنها برای یافتن غذا و تشخیص خطر، به حسهای قوی بینایی و بویایی متکی هستند. برخی مانند آفتابپرست حتی میتوانند هر دو چشم خود را به طور مستقل حرکت دهند!
روشهای دفاعی سوسمارها بسیار جالب است. معروفترین روش، قطع کردن ارادی دم است. وقتی شکارچی دم آن را میگیرد، دم جدا شده به جنب و جوش میافتد و توجه شکارچی را جلب میکند، در حالی که خود سوسمار فرصت فرار پیدا میکند. خوشبختانه آنها میتوانند بعداً دم جدیدی را ... رشد دهند. روشهای دیگر شامل استتار (همرنگ شدن با محیط)، فرار سریع، و در برخی گونههای بزرگتر مانند بزمجهها، استفاده از ضربات محکم دم یا گازگیری است.
نقش سوسمارها در چرخه طبیعت و زندگی ما
شاید برایت جالب باشد که بدانی این موجودات کوچک چه خدمت بزرگی به انسان و کشاورزی میکنند. اکثر سوسمارها حشرهخوار هستند. یک مارمولک خانگی میتواند در طول شب تعداد زیادی حشره موذی مانند پشه، مگس و سوسک را شکار کند. این کار طبیعیِ آنها، کمک بزرگی به کنترل جمعیت آفات و کاهش نیاز به سموم شیمیایی در مزارع و باغها میکند. به این روش «مبارزه بیولوژیک»1 میگویند.
متأسفانه به دلیل برخی باورهای نادرست یا ترس، بعضی افراد به این موجودات مفید آسیب میرسانند. در حالی که به استثنای گونههای بسیار بزرگ و نادر مانند کومودو، تقریباً هیچ مارمولکی خطری برای انسان ایجاد نمیکند. حتی موضوع سمی بودن آنها نیز یک باور غلط رایج است و مطالعات علمی نشان داده که هیچ مارمولکی زهر کشنده برای انسان ندارد. از بین رفتن آنها میتواند باعث افزایش آزاردهنده جمعیت حشرات در محیط زندگی ما شود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر، این یک باور کاملاً نادرست است. تاکنون تنها تعداد بسیار محدودی از گونهها مانند اژدهای کومودو و هیولای هیلا دارای زهر شناسایی شدهاند و این زهر هم برای انسانهای سالم معمولاً کشنده نیست. مارمولکهای معمولی که در اطراف خانهها میبینیم، بیضرر و حتی مفید هستند. مطالعات علمی دانشگاهی نیز نبود سم را در این جانوران تأیید کردهاند.
بله، این یکی از شگفتانگیزترین تواناییهای سوسمارها است. بسیاری از گونهها میتوانند دم کنده شده خود را بازسازی کنند. البته دم جدید ممکن است از نظر رنگ، شکل یا پولکها کمی با دم اصلی متفاوت به نظر برسد. این مکانیسم دفاعی هوشمندانه به آنها فرصت فرار از چنگ شکارچی را میدهد.
از آنجا که خونسرد هستند، در دمای بسیار پایین (زمستان) به خواب زمستانی و در دمای بسیار بالا (تابستانهای داغ) به خواب تابستانی فرو میروند. در این دورهها، فعالیت بدنشان بسیار کند شده و در پناهگاههای امنی مانند سوراخهای زیرزمینی یا زیر سنگها به استراحت میپردازند تا شرایط سخت را پشت سر بگذارند.
پاورقی
1مبارزه بیولوژیک (Biological Control): روشی برای کنترل آفات کشاورزی که در آن از دشمنان طبیعی آفات (مانند حشرات شکارگر، پرندگان یا خزندگان) به جای سموم شیمیایی استفاده میشود.
2خونسرد (Ectotherm): به جانورانی گفته میشود که دمای بدنشان عمدتاً از طریق جذب حرارت از محیط خارجی (مثلاً آفتاب گرفتن) تنظیم میشود، برخلاف پستانداران و پرندگان که درونگرم هستند.
3استتار (Camouflage): توانایی همرنگ و همرنگ شدن با محیط اطراف برای پنهان شدن از دید شکارچیان یا طعمه.
4تخمگذار (Oviparous): جانورانی که جنین در تخم، خارج از بدن مادر رشد میکند. بیشتر سوسمارها تخمگذار هستند.
