سمندر: دوزیستان دمدار اسرارآمیز
شناسنامه یک دوزیست دمدار: سمندر را بیشتر بشناسیم
سمندرها جزء راستهای به نام دُمداران هستند. به زبان ساده، یک سمندر راستهاستایی باید همیشه این ویژگیها را داشته باشد: بدنی دراز و باریک شبیه مارمولکها، یک دم بلند که در تمام مراحل زندگی حتی پس از دگردیسی همراه آن است، پوستی نرم، لیز و فاقد پولک که همیشه باید مرطوب بماند، و چهار پای کوتاه که معمولاً در هر پای جلو چهار انگشت و در هر پای عقب پنج انگشت دارند. این پوست مرطوب نه تنها برای حرکت راحتتر در آب مفید است، بلکه نقش مهمی در تنفس پوستی سمندر دارد؛ به این معنی که سمندر میتواند مقداری از اکسیژن مورد نیاز خود را مستقیماً از طریق پوست جذب کند.
تنوع اندازه در بین سمندرها بسیار شگفتانگیز است. از گونههای کوچکی مثل سمندر کوتوله که طولی بین ۳.۶ تا ۵.۸ سانتیمتر دارد، تا غولپیکری مثل سمندر چینی که میتواند به طول ۱۸۰ سانتیمتر و وزن ۶۵ کیلوگرم برسد! اما اغلب سمندرهایی که ممکن است در طبیعت ایران ببینید، اندازهای در حدود ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر دارند.
از تخم تا بلوغ: چرخه زندگی و زیستگاه سمندرها
مانند دیگر دوزیستان، زندگی سمندرها نیز وابسته به آب است. اکثر سمندرها چرخهای دو مرحلهای دارند: مرحله لاروی (نوزادی) آبزی و مرحله بالغ. آنها معمولاً تخمهای خود را در آب میگذارند. نوزادی که از تخم بیرون میآید، لارو نام دارد. لارو سمندر شبیه یک بچه سمندر کوچک است اما یک تفاوت بزرگ دارد: دارای آبششهای پرمانند بیرونی است که از دو طرف سرش آویزان است و به کمک آنها در زیر آب تنفس میکند.
| نوع سمندر | زیستگاه اصلی | نحوه تولید مثل | مثال |
|---|---|---|---|
| آبزی | حوضچههای بهاری، چشمهها، رودهای آرام | تخمگذاری در آب. لاروها مدت زیادی در آب زندگی کرده و سپس دگردیسی میکنند. | سمندر جویباری ایران |
| خشکیزی (بیشتر عمر) | جنگلهای مرطوب، زیر سنگها و کندهدرختان | تخمگذاری در مکانهای مرطوب روی خشکی. برخی مستقیماً بچه سمندر کامل به دنیا میآورند. | بسیاری از سمندرهای جنگلی |
با گذشت زمان و طی فرایندی به نام دگردیسی، لارو تغییر شکل میدهد: آبششهای بیرونی ناپدید میشوند و ریهها (و تنفس پوستی) وظیفه تنفس را بر عهده میگیرند، اندامها کاملتر میشوند و سمندر جوان برای زندگی در خشکی آماده میشود. جالب است بدانید که برخی سمندرها هیچوقت کاملاً دگردیسی نمیکنند و در تمام عمر شکل لاروی و آبششهای بیرونی خود را حفظ میکنند.
تغذیه سمندرها نیز جالب توجه است. آنها گوشتخوار هستند و از هر حشره، کرم یا جانور کوچکی که بتوانند شکار کنند، تغذیه مینمایند. رژیم غذایی یک سمندر کوچک ممکن است شامل پشه، مگس و کرمهای ریز باشد، در حالی که یک سمندر غولپیکر میتواند حتی ماهی و خرچنگ کوچک شکار کند.
سمندرهای ایران: نگینهای درخشان و در خطر
ایران نیز میزبان چندین گونه زیبا و منحصر به فرد از سمندرهاست که متأسفانه برخی از آنها در معرض خطر جدی انقراض قرار دارند. مشهورترین آنها، سمندر لرستانی است که به "فرشته لرستانی" نیز معروف شده است. این سمندر با بدنی سیاه و خالها یا نوارهای زرد و نارنجی درخشان، یکی از زیباترین سمندرهای جهان به حساب میآید.
زیستگاه این گونه تنها محدود به مناطق بسیار کوچکی در استان لرستان و احتمالاً مناطقی از شمال خوزستان است. آنها عاشق آبهای سرد، زلال و پراکسیژن آبشارهای کوهستانی هستند. متأسفانه به دلایلی مانند تخریب زیستگاه، تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آبی و گاهی قاچاق برای فروش به عنوان حیوان خانگی، جمعیت این سمندر زیبا به شدت کاهش یافته و در فهرست قرمز اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت (آییوسیان) در طبقه "در بحران انقراض" قرار گرفته است. گونههای دیگری مانند سمندر کردستانی و سمندر جویباری ایران نیز در کشور ما زندگی میکنند که باید مورد توجه و حفاظت قرار گیرند.
سمندرها در اطراف ما: مشاهده و حفاظت
اگر در منطقهای مرطوب و نزدیک به چشمهسارها یا جنگلهای مرطوب زندگی میکنید، شانس دیدن یک سمندر را دارید. بهترین زمان برای جستجو، ساعات مرطوب روز مانند صبحهای زود یا بعد از بارندگی بهاری است. اگر سمندری دیدید:
- دست نزنید: پوست حساس سمندر میتواند به راحتی توسط نمک و مواد شیمیایی روی دست شما آسیب ببیند. همچنین برخی سمندرها غدد سمی روی پوست دارند.
- آرام باشید و تنها مشاهده کنید: از فاصله مناسب و با سکوت از دیدن این موجود زیبا لذت ببرید. با ایجاد سر و صدا یا تعقیب آن، باعث استرس و فرارش میشوید.
- زیستگاهش را تخریب نکنید: سنگها را برنگردانید، به برکه یا چشمه آلودگی وارد نکنید و گیاهان اطراف را حفظ کنید.
حفاظت از سمندرها وظیفه همه ماست. میتوانیم با آگاهیبخشی به دیگران در مورد اهمیت این جانوران، شرکت در برنامههای پاکسازی رودخانهها و چشمهها، و احترام گذاشتن به حریم طبیعت، به بقای آنها کمک کنیم. به یاد داشته باشید که سمندرها مانند قورباغهها شاخصهای سلامتی محیط زیست هستند؛ وجود آنها در یک منطقه نشاندهنده پاکی و سلامت آب و هواست.
پرسشهای مهم درباره سمندرها
خیر. برخلاف برخی مارمولکها که برای فرار از دست شکارچی دم خود را میاندازند، سمندرها این توانایی را ندارند. اما یک توانایی خارقالعاده دیگر دارند: آنها میتوانند اعضای آسیبدیده یا قطع شده بدن خود (مانند دست، پا یا حتی بخشی از قلب) را تا حد زیادی ترمیم و بازسازی کنند.
بله، متأسفانه وضعیت سمندر لرستانی بسیار بحرانی است. مهمترین دلایل آن محدود بودن شدید زیستگاه آن فقط به چند نقطه خاص، خشکسالیهای متوالی و کاهش منابع آبی، آلودگی آب و همچنین صید غیرقانونی برای فروش در بازار حیوانات خانگی است. این سمندر زیبا نماد طبیعی استان لرستان است و حفاظت از آن نیازمند همکاری همه مردم و مسئولان است.
بهترین کار عدم مزاحمت است. آن را لمس نکنید، جابجا نکنید و به خانه نبرید. سمندرها در اسارت به خوبی زندگی نمیکنند و نیازهای خاصی دارند. تنها کافیست از دیدنش لذت ببرید و محل زندگیاش را به دیگران نشان ندهید تا کسی به آن آسیب نرساند. شما میتوانید مشاهده خود را (بدون افشای محل دقیق) به اداره حفاظت محیط زیست شهرستان گزارش دهید تا اطلاعات آنها درباره پراکندگی گونهها بیشتر شود.
جمعبندی
سمندرها با بدن دراز، دم همیشه حاضر و پوست مرطوبشان، نمایندگان جذاب دوزیستان دمدار هستند. آنها که زندگی خود را بین آب و خشکی میگذرانند، نقش مهمی در اکوسیستمهای مرطوب ایفا میکنند. ایران میزبان گونههای نادری مانند سمندر لرستانی است که به دلیل زیبایی خیرهکننده و محدودیت زیستگاه، در آستانه انقراض قرار دارد. آشنایی با این موجودات دوستداشتنی و رفتار مسئولانه در قبال آنها و زیستگاههایشان، گامی مهم برای حفظ تنوع زیستی ارزشمند کشورمان است. هر سمندر، فرشتهای کوچک برای سلامت طبیعت است.
پاورقی
۱دگردیسی (Metamorphosis): فرایند تغییر شکل و دگرگونی که در آن یک جانور (مانند سمندر یا قورباغه) از شکل لاروی (نوزادی) به شکل بالغ تبدیل میشود. این تغییرات معمولاً شامل از دست دادن آبشش، رشد کامل ریه و اندامها و تغییر زیستگاه است.
۲آییوسیان (IUCN): اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت (International Union for Conservation of Nature). یک سازمان جهانی که وضعیت حفاظتی گونههای گیاهی و جانوری را بررسی و در فهرست قرمز خود طبقهبندی میکند.
۳زیستگاه (Habitat): به محل طبیعی زندگی یک گونه خاص از جانوران یا گیاهان گفته میشود که شامل همه عوامل فیزیکی و زیستی مورد نیاز برای بقای آن گونه است.
۴تنفس پوستی (Cutaneous Respiration): توانایی جذب اکسیژن و دفع دیاکسیدکربن مستقیماً از طریق پوست مرطوب، که در بسیاری از دوزیستان مانند سمندرها دیده میشود.
