نیش زهردار: ویژگی برخی عنکبوتیان مانند عقرب

نیش زهردار: سلاح مخفی عنکبوتیان

عنکبوتیان: خانواده‌ای بزرگ با اعضای خاص

عقرب‌ها، عنکبوت‌ها، کنه‌ها و رتیل‌ها همه به یک رده بزرگ از جانوران به نام عنکبوتیان تعلق دارند. آن‌ها بندپا⁵ هستند، یعنی پاها و بدن‌شان از قطعاتی به هم‌پیوسته تشکیل شده است. یک ویژگی مشترک مهم در بیشتر آن‌ها داشتن هشت پا است (برخلاف حشرات که شش پا دارند). اما همه عنکبوتیان زهر ندارند. فقط برخی از آن‌ها، مانند عقرب‌ها و برخی خانواده‌های عنکبوت‌ها، غده تولید زهر و وسیله تزریق آن (نیش یا چنگال) را توسعه داده‌اند.

زهر در مقابل سم: یک تفاوت حیاتی

خیلی از افراد فکر می‌کنند زهر و سم یکی هستند، اما در زیست‌شناسی تفاوت بزرگی دارند. این تفاوت را با یک مثال ساده از آشپزخانه می‌گوییم:

زهر عقرب یا عنکبوت یک ترکیب شیمیایی پیچیده است که در غده‌های ویژه‌ای ساخته می‌شود. این ترکیب معمولاً مخلوطی از پروتئین‌ها و پپتیدهای⁷ مختلف است. فرمول کلی بسیاری از این مواد سمی را می‌توان به صورت ترکیباتی با پایه نیتروژن و گوگرد نشان داد. برای مثال، بخشی از اثر یک زهر عصبی⁸ را می‌توان با اختلال در انتقال سیگنال عصبی نشان داد. اگر یک سلول عصبی را به صورت یک مدار ساده در نظر بگیریم، زهر می‌تواند مانند یک مقاومت متغیر عمل کند که جریان عادی پیام ($I$)⁹ را مختل می‌کند: $V = I \times R$ . زهر باعث می‌شود "مقاومت" ($R$) سیستم عصبی به هم بریزد و پیام‌ها یا بیش از حد منتقل شوند یا اصلاً منتقل نشوند.

از شکار تا دفاع: کاربردهای زهر در طبیعت

زهر برای این جانوران یک ابزار بقا است. تصور کنید شما یک عقرب هستید و غذای شما یک سوسک نسبتاً بزرگ است. چگونه می‌توانید آن را شکار کنید؟ نیش زهرآلود پاسخ این سوال است. عقرب با چنگال‌هایش طعمه را نگه می‌دارد و سریع دم خود را روی بدن آن فرود می‌آورد و زهر را تزریق می‌کند. زهر سیستم عصبی سوسک را فلج می‌کند و آن را بی‌حرکت می‌سازد. حالا عقرب می‌تواند با آرامش آن را بخورد. برای عنکبوت بیوه سیاه نیز داستان مشابه است. حشره در تار گرفتار می‌شود، عنکبوت با چنگال‌های خود نیش می‌زند و زهر را تزریق می‌کند تا طعمه را فلج کند.

اما کاربرد دیگر، دفاع است. بیشتر این جانوران ترجیح می‌دهند فرار کنند، اما اگر در گوشه‌ای گیر افتاده و احساس خطر جدی کنند، از نیش خود به عنوان آخرین حربه استفاده می‌کنند. یک عقرب کوچک ممکن است در برابر پای یک انسان غول‌پیکر احساس خطر کند و برای دفاع از خود نیش بزند. جالب است بدانید که بسیاری از عنکبوت‌ها و عقرب‌ها برای شکار حشرات موذی مانند پشه و مگس مفید هستند و به کنترل جمعیت آن‌ها کمک می‌کنند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ نیش زهردار (Venomous Sting): ساختاری تیز متصل به غده زهر که برای تزریق زیرپوستی استفاده می‌شود.
² زهر (Venom): مایع سمی که توسط برخی جانوران ساخته و از طریق گزش یا نیش به طور فعال به بدن دیگری تزریق می‌شود.
³ سم (Poison/Toxin): ماده‌ای که در صورت خوردن، تنفس یا جذب، اثر زیان‌بار دارد.
⁴ عنکبوتیان (Arachnida): رده‌ای از جانوران بی‌مهره شامل عنکبوت‌ها، عقرب‌ها، کنه‌ها و رتیل‌ها که معمولاً دارای هشت پا هستند.
⁵ بندپا (Arthropod): جانوران بیمهره‌ای که اسکلت خارجی دارند و بدن و پاهایشان بندبند است. مانند حشرات، عنکبوتیان و خرچنگ‌ها.
⁶ عنکبوت بیوه سیاه (Black Widow Spider): عنکبوتی با زهر قوی عصبی که روی شکم برخی گونه‌های ماده آن طرح ساعت شنی قرمز رنگ دیده می‌شود.
⁷ پپتید (Peptide): زنجیره‌های کوتاهی از اسیدهای آمینه که واحدهای سازنده پروتئین‌ها هستند. بسیاری از زهرها حاوی پپتیدهای خاصی هستند.
⁸ زهر عصبی (Neurotoxin): نوعی زهر که به طور خاص بر سیستم عصبی تأثیر می‌گذارد و می‌تواند باعث فلج شود.
⁹ $I$: در این فرمول ساده شده، نماد جریان الکتریکی است که در اینجا برای شبیه‌سازی انتقال پیام عصبی به کار رفته است.