ستاره دریایی: اسرار موجود ستارهای شکل اقیانوس
ستاره دریایی چه جانوری است؟
ستاره دریایی یک جانور بیمهره[1] دریایی است که به شاخه خارپوستان[2] تعلق دارد. یک باور غلط رایج این است که آنها ماهی هستند، در حالی که اصلاً ماهی محسوب نمیشوند و ویژگیهایی مانند آبشش، باله یا ستون فقرات را ندارند. نام علمی رده آنها Asteroidea است و بیش از 1900 گونه مختلف از آنها در تمام اقیانوسهای جهان، از آبهای گرم استوایی تا مناطق سرد قطبی یافت میشود.
تنها در آبهای شور اقیانوسها زندگی میکنند و هرگز در آب شیرین (مانند رودخانه یا دریاچه) پیدا نمیشوند. برای مثال در دریای خزر نمیتوان ستاره دریایی یافت، اما در خلیج فارس چندین گونه از آنها وجود دارد.
| ویژگی | توضیح |
|---|---|
| شکل بدن | یک صفحه مرکزی (دیسک) و معمولاً پنج بازو. برخی گونهها تا 50 بازو هم دارند. |
| اندازه | از 2 سانتیمتر تا 1 متر (از یک سکه کوچک تا چراغ مطالعه). |
| رنگ | بسیار متنوع: نارنجی، قرمز، بنفش، آبی، زرد و گاهی چندرنگ. |
| محل زندگی | کف دریاها و اقیانوسها، از منطقه جزر و مدی ساحل تا عمق 6000 متری. |
| طول عمر | به طور متوسط 3 تا 5 سال. |
ساختار بدنی و روش حرکت عجیب
بدن ستاره دریایی بر خلاف ما که تقارن دوطرفه داریم (یک طرف چپ و یک طرف راست مشابه)، از نوع تقارن شعاعی است. یعنی بخشهای بدن به صورت چرخشی حول یک مرکز قرار گرفتهاند، درست مثل پرههای یک چرخ. جالب است که لارو (نوزاد) ستاره دریایی در ابتدا تقارن دوطرفه دارد، اما در حین رشد به این شکل بالغ با تقارن شعاعی تبدیل میشود.
ستاره دریایی اسکلت استخوانی ندارد. در عوض، با یک سیستم هیدرولیکی (فشار آب) به نام سیستم آوند آبی[3] حرکت میکند. آب از طریق یک صفحه غربالی روی بدن (مادرپوریت) وارد شبکهای از مجاری میشود و به صدها پای لولهای کوچک در زیر هر بازو میرسد. با تغییر فشار آب در این پاها، ستاره دریایی میتواند به سطوح بچسبد، خود را بکشد و به آرامی حرکت کند.
هر پای لولهای مثل یک بادکش کوچک عمل میکند. حرکت با هماهنگی هزاران از این پاها انجام میشود. اگر تا به حال ستاره دریایی را در آکواریوم دیده باشید، حرکت آرام و خزنده آن روی شیشه دقیقاً به همین دلیل است.
رژیم غذایی و روش منحصر به فرد شکار
ستارههای دریایی شکارچیان فرصتطلبی هستند که نقش مهمی در اکوسیستم کف دریا ایفا میکنند. غذای اصلی آنها شامل صدفهای دوکفهای (مانند صدف خوراکی)، حلزونها، خرچنگهای کوچک و گاهی حتی ماهیهای کندرو است.
شگفتانگیزترین بخش، روش خوردن آنهاست. دهان ستاره دریایی در مرکز صفحه زیرین بدنش قرار دارد. هنگامی که یک صدف را شکار میکند، با قدرت پایهای لولهای خود، دو کفه صدف را از هم دور میکند. سپس معده خود را از درون دهان به بیرون میراند و وارد صدف میکند! آنزیمهای گوارشی مستقیماً روی بدن صدف ترشح میشوند و آن را به مایع تبدیل میکنند. پس از هضم، معده به داخل بدن بازمیگردد و تنها یک پوسته خالی باقی میماند. یک ستاره دریایی میتواند در یک هفته بیش از 50 صدف کوچک را بخورد.
توانایی شگفتانگیز: بازسازی و ترمیم بدن
یکی از معروفترین ویژگیهای ستاره دریایی، توانایی خارقالعاده بازسازی است. اگر یک بازوی ستاره دریایی توسط یک شکارچی جدا شود، میتواند به مرور زمان آن را دوباره بازسازی کند.
فرآیند بازسازی میتواند از چند ماه تا یک سال طول بکشد. در برخی گونهها، حتی اگر بازوی قطع شده همراه با بخش کوچکی از صفحه مرکزی بدن باشد، میتواند یک ستاره دریایی کامل جدید را به وجود آورد. این توانایی نه تنها یک روش دفاعی (مثل جدا کردن دم مارمولک)، بلکه روشی برای تولید مثل غیرجنسی نیز هست.
| تولید مثل جنسی | تولید مثل غیرجنسی (بازسازی) |
|---|---|
| نر و ماده سلولهای جنسی (اسپرم و تخمک) را به آب رها میکنند. | یک بازو (گاهی همراه با بخشی از دیسک مرکزی) از بدن جدا میشود. |
| لقاح در آب صورت میگیرد و لارو شناگر به وجود میآید. | بازوی جدا شده شروع به رشد میکند و بازوهای جدید و دیسک مرکزی را تشکیل میدهد. |
| تنوع ژنتیکی در فرزندان ایجاد میشود. | جانور جدید کاملاً شبیه والد خود است (کلون). |
ستاره دریایی در تعادل طبیعت
ستارههای دریایی شکارچیان مهم کف دریا هستند. برای مثال، ستاره دریایی Pisaster ochraceus در سواحل آمریکا به عنوان یک گونه کلیدی شناخته میشود. وجود آن جمعیت صدفهای سیاه را کنترل میکند و به تنوع زیستی کمک مینماید.
از طرف دیگر، برخی گونهها مانند ستاره دریایی تاجخاری میتوانند تهدیدکننده باشند. این ستاره از مرجانها تغذیه میکند و رشد بیش از حد جمعیت آن در مناطقی مانند آبسنگ مرجانی بزرگ استرالیا، خسارت زیادی به صخرههای مرجانی زده است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر، این یک اشتباه رایج است. ستاره دریایی اصلاً ماهی نیست. ماهیها مهرهدار، دارای آبشش، باله و اسکلت استخوانی یا غضروفی هستند. ستاره دریایی یک بیمهره از شاخه خارپوستان است و هیچ یک از آن ویژگیها را ندارد. بهتر است به جای «ستاره ماهی» از نام صحیح «ستاره دریایی» استفاده کنیم.
بله. ستاره دریایی مانند همه موجودات دریایی برای تنفس به آب نیاز دارد. تنفس آنها از طریق برآمدگیهای پوستی نازک (پاپولای) یا همان پایهای لولهای انجام میشود که اکسیژن آب را جذب میکنند. خارج کردن آنها از آب برای مدت طولانی، باعث خفگی و مرگ آنها میشود. بنابراین اگر در ساحل ستاره دریایی زنده دیدید، آن را به آرامی به آب برگردانید.
ستاره دریایی مغز متمرکز مثل ما ندارد، اما یک سیستم عصبی ابتدایی متشکل از یک حلقه عصبی دور دهان و یک عصب شعاعی در هر بازو دارد. این سیستم مانند یک شبکه ارتباطی عمل میکند و حس لامسه، نور و مواد شیمیایی را پردازش کرده و حرکات هماهنگ پایهای لولهای را ممکن میسازد. به قول یک زیستشناس دریایی: «No brain, no problem» (مغز نداشته باشی، مشکلی نیست!).
ستارههای دریایی با وجود سادگی ظاهری، موجوداتی پیچیده و شگفتانگیز هستند. آنها نه ماهی، که خارپوستهایی با تقارن شعاعی هستند. بدون مغز و با استفاده از یک سیستم آوند آبی هیدرولیکی حرکت میکنند، معده خود را برای هضم بیرون میرانند و توانایی خارقالعاده بازسازی بدن را دارند. این موجودات نه تنها ساکنان زیبای اقیانوسها هستند، بلکه نقش مهمی در حفظ تعادل طبیعت ایفا میکنند. شناخت آنها درک ما را از تنوع شگفتانگیز حیات در کره زمین بیشتر میکند.
پاورقی
۱. بیمهره (Invertebrate): جانورانی که ستون فقرات و اسکلت درونی استخوانی ندارند.
۲. خارپوستان (Echinodermata): شاخهای از جانوران دریازی که معمولاً تقارن پنجشعاعی دارند و اسکلت داخلی آهکی دارند. مانند ستاره دریایی، توتیای دریایی و خیار دریایی.
۳. سیستم آوند آبی (Water Vascular System): یک سیستم هیدرولیکی متشکل از مجاری پر از آب که در خارپوستان برای حرکت، تنفس و تغذیه به کار میرود.
