خرخاکی (موش چوب): مهندس کوچک طبیعت
خرخاکی کیست و به کدام خانواده تعلق دارد؟
اگر فکر میکنید خرخاکی یک حشره است، سخت در اشتباه هستید! خرخاکیها از خانوادهی بزرگ سختپوستان2 هستند. یعنی آنها با خرچنگها و میگوها نسبت نزدیکتری دارند تا با مورچه یا سوسک. آنها جزو موفقترین گروههای سختپوستان هستند که توانستهاند به طور کامل از آب خارج شده و در خشکی زندگی کنند. برای این کار، بدنشان سازگاریهای جالبی پیدا کرده است.
بدن خرخاکی از صفحات سخت اما قابل انعطافی پوشیده شده که مثل یک زره از آن محافظت میکند. آنها 7 جفت پا برای راه رفتن دارند و 2 جفت شاخک (یک جفت بلند و یک جفت کوتاه) که برای حس کردن محیط اطراف استفاده میشود.
| ویژگی | خرخاکی | حشرات (مثل مورچه) | سختپوستان آبزی (مثل میگو) |
|---|---|---|---|
| محیط زندگی | خشکی (مکانهای مرطوب) | خشکی، هوا، آب شیرین | آب (دریا یا آب شیرین) |
| تعداد پا | 7 جفت (14 عدد) | 3 جفت (6 عدد) | بیش از 5 جفت (متنوع) |
| تنفس | از طریق آبششهای ویژهای که رطوبت را از هوا میگیرند. | از طریق سیستم نای (لولههای باریک) | آبششهای واقع در آب |
| تغذیه اصلی | مواد پوسیدهی گیاهی (جزیرهشکن) | بسیار متنوع (برگ، شهد، سایر حشرات و...) | پلانکتون، جلبک، مواد آلی ریز |
ساختمان بدن و شیوههای جالب دفاعی
خرخاکیها به خاطر شکل خاص بدن و رفتار دفاعیشان بسیار شناخته شدهاند. اگر یکی از آنها را با دست لمس کنید، بلافاصله خودش را مثل یک توپ گرد میکند. این کار باعث میشود قسمت نرم زیرین بدن که توسط صفحات سخت پشتی محافظت نمیشود، در امان بماند. به همین دلیل در زبان انگلیسی به آنها "Roly-poly" یا "Pill bug" (حشرهی قرصی) میگویند.
آنها برای تنفس در خشکی، آبششهای خاصی دارند که باید همیشه مرطوب باشند. اگر رطوبت کافی نباشد، آبششها کار نمیکنند و خرخاکی میمیرد. به همین دلیل است که همیشه در مکانهای تاریک، خنک و مرطوب مانند زیر سنگها، داخل خاکهای برگ، زیر پوست درختان یا حتی در گلدانهای خانهی ما پیدا میشوند.
از برگ پوسیده تا خاک حاصلخیز: نقش خرخاکی در طبیعت
بیایید تصور کنیم شما یک باغچه کوچک دارید. در پاییز، برگهای درخت روی زمین میریزند. این برگها بعد از مدتی شروع به پوسیدن میکنند. اینجاست که خرخاکیها وارد عمل میشوند. آنها از این مواد مردهی گیاهی تغذیه میکنند و آنها را به قطعات ریزتر خرد میکنند.
این عمل خرد کردن، سطح تماس مواد آلی با باکتریها و قارچهای تجزیهکننده را بسیار افزایش میدهد. در نتیجه، فرآیند تبدیل برگهای مرده به هوموس3 (لایه سیاه و غنی خاک) سریعتر و بهتر انجام میشود. هوموس مانند یک کود طبیعی قوی، خاک را برای رشد گیاهان جدید آماده میکند. پس خرخاکی یک جزیرهشکن4 بسیار مفید است.
حتی در شهرها و آپارتمانها، خرخاکیهایی که زیر گلدانها زندگی میکنند، به تجزیهی بقایای گیاهی همان گلدان کمک میکنند و مواد مغذی را دوباره به خاک برمیگردانند.
خرخاکی در عمل: یک آزمایش ساده در خانه یا مدرسه
برای درک بهتر نقش خرخاکی، میتوانید یک مشاهدهی ساده انجام دهید. به یک پارک یا باغچه بروید و به آرامی یک سنگ مرطوب یا یک تکه چوب پوسیده را بلند کنید. به احتمال زیاد چند خرخاکی میبینید که به سرعت فرار میکنند یا خود را گلوله میکنند.
حالا یک آزمایش جالب: دو ظرف شفاف (مثل ظرف ماست) بردارید. کف هر دو را کمی خاک مرطوب بریزید. در یک ظرف، چند تکه برگ تازه یا یک برش هویج بگذارید. در ظرف دیگر، چند تکه برگ خشک و پوسیده قرار دهید. سپس در هر ظرف 2-3 خرخاکی بیندازید (میتوانید آنها را از زیر همان سنگ پیدا کنید). درب ظرف را سوراخ کنید تا هوا بخورد و در جای خنک و تاریک بگذارید. بعد از یک یا دو روز مشاهده کنید خرخاکیها کدام مواد را ترجیح دادهاند؟ مطمئناً برگهای پوسیده! این آزمایش ساده، نقش آنها در مصرف مواد پوسیده را به وضوح نشان میدهد.
پرسشهای رایج دربارهی خرخاکی
خیر. خرخاکیها فک مناسب برای گاز گرفتن یا نیش زدن انسان را ندارند. آنها آروارههای ریزی برای خرد کردن مواد گیاهی پوسیده دارند. آنها بیماریزا نیستند و خطری برای انسان، حیوانات خانگی یا گیاهان زنده ایجاد نمیکنند. در واقع آنها مفید هستند.
به هیچ وجه! خرخاکیها مهاجم نیستند. حضور آنها معمولاً نشانهی رطوبت بالا و وجود مواد آلی پوسیده (مثل خاکبرگ گلدان) است. اگر تعداد آنها زیاد است و تمایل دارید آنها را کاهش دهید، کافی است رطوبت محیط را کم کنید (مثلاً کمتر به گلدان آب دهید یا تهویه را بهبود بخشید) و بقایای گیاهی روی سطح خاک را جمعآوری کنید. از سموم شیمیایی استفاده نکنید، زیرا به چرخه طبیعی خاک آسیب میزنید.
خرخاکی ماده، تخمهای خود را در یک کیسهی مخصوص در زیر بدنش نگه میدارد. این کیسه پر از مایع است و از تخمها در برابر خشکی محافظت میکند. پس از بیرون آمدن نوزادان، آنها برای مدتی نزد مادر میمانند تا کاملاً رشد کنند. این رفتار مراقبتی در بین سختپوستان خشکیزی جالب توجه است.
پاورقی
1. خرخاکی (Woodlouse) - معادل انگلیسی: Woodlouse (یا Pill bug, Roly-poly). نام علمی راسته: Isopoda.
2. سختپوستان (Crustaceans) - گروه بزرگی از جانوران بیمهره که بیشتر در آب زندگی میکنند و اسکلت خارجی سخت دارند. مانند خرچنگ، میگو و خرخاکی.
3. هوموس (Humus) - بخش تیره، نرم و بسیار مغذی خاک که از تجزیه کامل مواد آلی به وجود میآید.
4. جزیرهشکن (Detritivore) - به موجوداتی گفته میشود که از بقایای مردهی گیاهان و جانوران (جزیره) تغذیه میکنند و آنها را به قطعات کوچکتر تبدیل میکنند.
