ده‌پا: سخت‌پایی با ده پای حرکتی مانند خرچنگ

ده‌پا¹: هنرمندان حرکتی دنیای زیر آب

ده‌پا کیست؟ شناسنامه یک سخت‌پوست

ده‌پایان گروه بسیار بزرگی از بی‌مهرگان⁵ هستند که یک ویژگی مشترک واضح دارند: دقیقاً ده پا! اگر با دقت به یک خرچنگ یا میگو نگاه کنید، می‌بینید که پنج جفت پای بندبند (مفصلی) دارند. آنها جزو رده‌بندی بزرگ‌تری به نام سخت‌پوستان هستند. این نام به دلیل پوسته سخت و محکمی است که بدنشان را مثل یک زره محافظت می‌کند. این پوسته از مادّه‌ای به نام کیتین⁶ ساخته شده است.

بر خلاف ماهی‌ها که اسکلت داخلی دارند، اسکلت ده‌پایان در بیرون بدنشان است! آنها برای رشد باید این پوسته سفت را دور بیندازند و پوسته جدید و بزرگ‌تری بسازند. به این فرآیند پوست‌اندازی⁷ می‌گویند. پس دفعه بعد که پوسته خالی یک خرچنگ را در ساحل دیدید، بدانید که صاحب آن زنده است و فقط به خانۀ بزرگ‌تری نقل مکان کرده است.

کارگاه ابزارسازی: پاهایی با وظایف مختلف

همه پنج جفت پا فقط برای راه رفتن نیستند! ده‌پایان در طول تکامل، این پاها را برای کارهای خاصی تخصصی کرده‌اند. به این فرآیند، تکامل⁸ می‌گویند. برای درک بهتر، فرض کنید شما یک چاقوی جیبی چندکاره دارید: تیغه اصلی، انبرک، قیچی و ... . بدن ده‌پا هم همین طور است.

مثلاً در خرچنگ‌ها، اولین جفت پا به چنگال⁹های بزرگ و قدرتمندی تبدیل شده‌اند. این چنگال‌ها مثل آچار و انبردست طبیعی عمل می‌کنند. از آنها برای شکستن صدف‌ها، گرفتن طعمه، دفاع از خود و حتی ارتباط با خرچنگ‌های دیگر استفاده می‌شود. گاهی یک چنگال بزرگ‌تر از دیگری است که هر کدام کار متفاوتی انجام می‌دهند.

در میگوها، چند جفت از پاها بسیار نازک و دارای موهای ریز هستند. این پاها مانند الک یا صافی عمل می‌کنند. میگو با این پاها آب را هم می‌زند و ذرات ریز غذا مانند جلبک یا پلانکتون¹⁰ را از آب جمع‌آوری و به دهانش می‌رساند. به این روش تغذیه، فیلتر کردن می‌گویند.

از سفره طبیعت تا سفره غذا: ده‌پا در زندگی ما

ده‌پایان فقط موجوداتی برای تماشا در آکواریوم نیستند. آنها نقش بسیار مهمی در زنجیره غذایی¹¹ دریاها و اقیانوس‌ها دارند. بسیاری از ماهی‌ها، پرندگان دریایی و حتی نهنگ‌ها از میگو و سایر ده‌پایان کوچک تغذیه می‌کنند. این موجودات مانند حلقه‌های میانی یک زنجیر، انرژی را از جلبک‌های ریز به جانوران بزرگ‌تر منتقل می‌کنند.

در زندگی انسان نیز ده‌پایانی مثل میگو، خرچنگ و لابستر از منابع مهم غذایی دریایی هستند. آنها سرشار از پروتئین، ویتامین و مواد معدنی هستند. همچنین، پوسته سخت برخی از ده‌پایان در صنعت برای تولید کیتوسان¹² استفاده می‌شود که در تصفیه آب، کشاورزی و حتی لوازم آرایشی کاربرد دارد. حتی خرچنگ نعل‌اسبی به دلیل خون خاصش، در تحقیقات پزشکی برای تشخیص سموم باکتریایی بسیار ارزشمند است.

سؤال‌های پرتکرار درباره ده‌پایان

پاورقی

¹ ده‌پا (Decapod): از دو بخش Deca (به معنای ده) و pod (به معنای پا) تشکیل شده است.
² لابستر (Lobster): نوعی خرچنگ بزرگ دریایی با دو چنگال قدرتمند.
³ ده‌پایان (Decapods): راسته‌ای از سخت‌پوستان که شامل خرچنگ‌ها، میگوها و لابسترها می‌شود.
⁴ سخت‌پوست (Crustacean): گروهی از جانوران بی‌مهره که بدنی بندبند و پوسته‌ای سخت از جنس کیتین دارند.
⁵ بی‌مهره (Invertebrate): جانورانی که ستون فقرات یا اسکلت داخلی استخوانی ندارند.
⁶ کیتین (Chitin): یک پلی‌ساکارید سخت که ماده اصلی سازنده پوسته سخت‌پوستان است.
⁷ پوست‌اندازی (Molting): فرآیند دور انداختن پوسته قدیمی و تشکیل پوسته جدید.
⁸ تکامل (Evolution): فرآیند تغییر تدریجی در ویژگی‌های جانداران در طول نسل‌های متمادی.
⁹ چنگال (Chela): نام علمی پای تغییر یافته و چنگال‌شکل در ده‌پایان.
¹⁰ پلانکتون (Plankton): موجودات ریز گیاهی و جانوری که در آب شناورند.
¹¹ زنجیره غذایی (Food Chain): ترتیب انتقال انرژی و مواد غذایی از یک موجود زنده به موجود دیگر.
¹² کیتوسان (Chitosan): ماده‌ای که از پردازش کیتین به دست می‌آید و مصارف صنعتی و پزشکی دارد.