شاخک حشرات: دستگاه ارتباطی و حسی شگفتانگیز
شاخک چیست و چه اجزایی دارد؟
اگر به سر یک سوسک، پروانه یا مورچه دقت کنی، یک جفت زائدهی نازک و معمولاً متحرک میبینی. اینها شاخک هستند. شاخکها برخلاف شاخ حیوانات، برای جنگیدن نیستند، بلکه پر از سلولهای عصبی ریز و گیرندههای حسی هستند. آنها اساساً دستگاه ارتباطی حشره با دنیای اطرافش محسوب میشوند.
ساختار یک شاخک را میتوان به چند بخش اصلی تقسیم کرد:
| نام بخش | توضیح | مثال قابللمس |
|---|---|---|
| پیچه3 | قسمت متصل به سر. مثل یک گوی یا مفصل است که باعث حرکت شاخک میشود. | مفصل بند اول شاخک پروانه |
| میله4 | بخش اصلی و بلند شاخک. از قطعات کوچک حلقهمانندی به نام بند تشکیل شده است. | ساقهی بلند شاخک مورچه |
| گیرندههای حسی | سلولهای ریز میکروسکوپی روی سطح شاخک که بو، مزه، لمس، رطوبت و حتی صوت را تشخیص میدهند. | (غیرقابل مشاهده با چشم غیرمسلح) |
انواع مختلف شاخک در دنیای حشرات
شکل شاخک در حشرات مختلف، بسیار متفاوت است و حتی میتوان از روی آن، حشرات را تا حدی شناسایی کرد. این تنوع به نیازهای مختلف آنها مربوط میشود.
| نوع شاخک | شکل کلی | حشرهی مثال | کاربرد اصلی |
|---|---|---|---|
| رشتهای5 | نازک و یکنواخت، مثل موی بلند | جیرجیرک، ملخ | لمس و تشخیص ارتعاش |
| زانویی6 | مانند زانو خمیده، یک قسمت کوتاه و یک قسمت بلند | مورچه، زنبور عسل | بویایی قوی برای شناسایی مسیر و همگروهی |
| شانهای یا برگی | دارای زائدههای ریز دو طرفه، شبیه شانه یا برگ سرخس | پروانهی نر (بسیاری از انواع) | جذب فرومون7 ماده از فواصل بسیار دور |
| میکلهای8 | کوتاه و ضخیم، نوک آن پهن و چند قسمتی است | سوسک سرگین | بویایی و مزهکردن برای یافتن غذا |
کاربردهای شگفتانگیز شاخک در زندگی روزمره حشرات
حالا که با شکلهای مختلف آشنا شدی، بیا ببینیم این ابزارها در عمل چه کارهایی انجام میدهند. همهی اینها را میتوانی در محیط اطرافت مشاهده کنی.
مثال ۱: مورچههای آشپزخانه
وقتی یک مورچه غذا پیدا میکند، در مسیر بازگشت به لانه، مولکولهای بو (فرومون) از خود به جا میگذارد. مورچههای دیگر با شاخکهای زانویی فوقالعاده حساس خود، این مسیر نامرئی بویایی را قدمبهقدم دنبال میکنند و به غذا میرسند. اگر مسیر را قطع کنی (مثلاً با دست کشیدن)، راه را گم میکنند!
مثال ۲: پروانههای شبپرواز
پروانهی نر میتواند فرومون پروانهی ماده را از کیلومترها دورتر حس کند! شاخکهای شانهای آنها سطح وسیعی دارد و مثل یک تور رادیویی غولپیکر عمل میکند که هزاران مولکول بو را شکار میکند.
مثال ۳: مگس روی میز غذاخوری
وقتی مگس روی غذا مینشیند، با شاخکهای خود همزمان بو و مزه را آزمایش میکند. پاها و خرطوم9 او نیز گیرندههای چشایی دارند، اما شاخکها اولین ایستگاه بازرسی هستند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. تقریباً همهی حشرات شاخک دارند، اما استثناهایی هم وجود دارد. مثلاً حشرهای به نام دمفنری10 فاقد شاخک است. یا در برخی انگلها مثل شپش، شاخکها خیلی کوچک یا تغییر شکل یافتهاند.
این یک آسیب جدی است، اما لزوماً باعث مرگ فوری نمیشود. حشره بخش بزرگی از تواناییهای حسی خود را از دست میدهد: در یافتن غذا و آب مشکل پیدا میکند، نمیتواند جفت مناسبی پیدا کند و راحتتر طعمهی شکارچیان میشود. مانند انسانی است که بینایی و بویایی خود را یکجا از دست داده باشد.
بله، این یک اشتباه رایج است. شاخ (مانند شاخ کرگدن یا سوسک کرگدنی) برای دفاع یا رقابت نرها است و از جنس کوتیکول11 سخت است. نیش (در زنبور یا عقرب) برای تزریق زهر است و معمولاً در انتهای بدن قرار دارد. اما شاخک همیشه روی سر است و کارکرد حسی دارد.
پاورقی
1Antenna (جمع: Antennae): اصطلاح علمی برای شاخک حشرات و برخی دیگر از بندپایان.
2شاخک: معادل فارسی Antenna. در متون علمی گاهی «آنتن» نیز به کار میرود.
3Scape: اولین و پایهایترین بند شاخک که به سر متصل است.
4Pedicel & Flagellum: به بخشهای بعدی میلهی شاخک گفته میشود. میله معمولاً از چندین بند (Flagellomere) تشکیل شده است.
5Filiform: نوعی شاخک ساده و نخی شکل.
6Geniculate: نوعی شاخک زانودار که بین بخش اول و بقیهی میله یک زاویه مشخص وجود دارد.
7Pheromone: مادهای شیمیایی که از یک فرد ترشح و توسط فرد دیگری از همان گونه دریافت میشود و باعث بروز واکنش رفتاری خاصی میگردد.
8Clavate: نوعی شاخک که به تدریج یا ناگهان به سمت نوک ضخیمشونده است.
9Proboscis: خرطوم، اندام تغذیهی کشیده و قابل جمع شدن در برخی حشرات مانند پروانهها.
10Collembola: دستهای از بندپایان نزدیک به حشرات که فاقد شاخکهای واضح هستند.
11Cuticle: کوتیکول، پوشش سخت و بیرونی بدن حشرات و بندپایان که اسکلت بیرونی آنها را تشکیل میدهد.
