کرم پهن: جهان شگفتانگیز درون یک برگ
کرم پهن چیست و چه شکلی است؟
تصور کنید زیر یک سنگ مرطوب در باغچه یا کنار یک جویبار کوچک را برمیدارید و موجودی نرم، تخت و لغزنده به اندازه یک برگ کوچک را میبینید. این یک کرم پهن است! برخلاف کرمهای خاکی که بدن استوانهای دارند، بدن این کرمها واقعاً پهن و تخت است، گویی زیر یک وردنه پهن شدهاند. این شکل بدن به آنها کمک میکند به راحتی در بین سنگها و خاک حرکت کنند.
آنها رنگهای مختلفی دارند: قهوهای، سیاه، خاکستری و حتی برخی گونههای آبزی رنگهای روشن و زیبایی دارند. یکی از سادهترین و معروفترین انواع کرم پهن، پلاناریا1 است که در آبهای تمیز و راکد زندگی میکند و به خاطر قدرت شگفتانگیز تجدید سلولی2 (رشد دوباره اعضای قطع شده) معروف است.
انواع اصلی کرمهای پهن: از بیآزاری تا انگل
همه کرمهای پهن شبیه هم نیستند. زیستشناسان آنها را بر اساس شیوه زندگی به چند گروه اصلی تقسیم کردهاند:
| نام گروه | محل زندگی | شیوه تغذیه | یک مثال آشنا |
|---|---|---|---|
| تربلاریدها (Turbellaria) | آب شیرین، دریا، محیطهای مرطوب خاک | آزادزی و شکارچی (حلزونهای ریز، سختپوستان) | پلاناریا |
| ترماتودها (Trematoda) | بافتهای داخلی جانوران دیگر (انگل) | انگل (مکیدن خون یا مواد از میزبان) | کبدی |
| سستودها (Cestoda) | روده جانوران مهرهدار (انگل) | انگل (جذب مواد غذایی از روده میزبان) | کرم کدوی گاو |
داخل بدن یک کرم پهن آزادزی چه میگذرد؟
بیایید نگاهی به ساختار درونی یک کرم پهن ساده مثل پلاناریا بیندازیم. اگر بخواهیم آن را با یک کارخانه مقایسه کنیم، این کارخانه بسیار ساده و ابتدایی است:
۱. سیستم گوارشی: فقط یک دهان دارند که معمولاً در وسط سطح شکمی قرار گرفته است. این دهان هم برای خوردن غذاست و هم برای دفع مواد زائد! از دهان، لولهای به نام حلق بیرون میآید که میتواند مثل یک نی عمل کند و غذا را بمکد. غذا به رودهای میرود که شاخهشاخه است (مانند درخت) تا مواد غذایی به همه سلولهای بدن برسد. چون مقعد مجزا ندارند، مواد گوارشنشده از همان دهان خارج میشوند.
۲. حرکت: آنها ماهیچههای قوی در دیواره بدن دارند که با انقباض موجیشکل، کرم را به جلو میرانند. همچنین سلولهای مژهدار ریزی روی پوست دارند که در گونههای آبزی به شناکردن کمک میکند.
۳. دفع و تنفس: اندام تخصصیافتهای مثل کلیه یا شش ندارند. مواد زائد سلولی مستقیماً از طریق پوست دفع میشوند. تنفس نیز از طریق پوست نازک و مرطوب بدن انجام میگیرد (تنفس پوستی).
کرم پهن در اکوسیستم: دوست یا دشمن؟
نقش کرمهای پهن در طبیعت کاملاً به نوع آنها بستگی دارد:
کرمهای پهن آزادزی (مثل پلاناریا): اینها مانند پلیسهای کوچک در برکهها و خاکهای مرطوب عمل میکنند. آنها از جانوران ریزتر مثل لارو حشرات، حلزونهای میکروسکوپی و تخمهای سایر آبزیان تغذیه میکنند و به کنترل جمعیت آنها کمک مینمایند. خود آنها نیز غذای ماهیهای کوچک، قورباغهها و برخی سختپوستان میشوند. پس در زنجیره غذایی جایگاه مهمی دارند.
کرمهای پهن انگلی (مثل کرم کبدی): اینها میتوانند برای دامها (گاو، گوسفند) و حتی انسان مشکلساز باشند. آنها با مکیدن خون یا جذب مواد غذایی از روده میزبان، باعث ضعف، کاهش وزن و بیماری میشوند. خوشبختانه با رعایت اصول بهداشتی مثل شستن صحیح سبزیجات و پختن کامل گوشت میتوان از ابتلا به بسیاری از آنها پیشگیری کرد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. تنها دو گروه ترماتودها و سستودها انگل هستند. گروه بزرگی به نام تربلاریدها (مانند پلاناریا) کاملاً آزادزی و بیآزارند و در محیطهای آبی و مرطوب زندگی میکنند و نقشی مفید در اکوسیستم دارند.
پاسخ: کرمهای پهن مانند ما چشم پیچیده ندارند. اما در قسمت سر برخی از آنها (مخصوصاً پلاناریا) دو نقطه حساس به نور به نام لکه چشمی3 وجود دارد. این لکهها نمیتوانند تصویر واضحی تشکیل دهند، اما فقط میتوانند شدت نور و جهت آن را تشخیص دهند. این به کرم کمک میکند تا از نور شدید خورشید که برایش خطرناک است دوری کند و به سمت مناطق تاریکتر و مرطوبتر برود.
پاسخ: زیرا بسیاری از دستگاههای بدن در آنها یا بسیار ساده است یا اصلاً وجود ندارد. برای مثال:
• سیستم گوارشی آنها فقط یک دهان دارد و روده آن شاخهشاخه و بدون مخرج جداگانه است.
• دستگاه تنفسی و دستگاه گردش خون (قلب و رگ) ندارند.
• دستگاه دفعی سادهای متشکل از سلولهای شعلهای دارند.
با این حال، نسبت به اسفنجها یا کیسهتنان پیشرفتهتر هستند، چون دارای سر مشخصتر و سیستم عصبی متمرکزتری هستند.
پاورقی
1پلاناریا (Planaria): از سردههای معروف کرمهای پهن آزادزی آب شیرین. نام علمی نمونه رایج: Dugesia.
2تجدید سلولی یا باززایی (Regeneration): توانایی برخی جانداران برای جایگزینی یا ترمیم اندامها، بافتها یا سلولهای از دست رفته.
3لکه چشمی (Eyespot or Ocellus): اندام حساس به نور و ابتدایی که فقط قادر به تشخیص تفاوت بین تاریکی و روشنی است.
Turbellaria (تربلاریدها): ردهای از کرمهای پهن که اغلب آزادزی و غیرانگلی هستند.
Trematoda (ترماتودها): ردهای از کرمهای پهن انگل، معروف به فلوک یا کرمهای برگیشکل.
Cestoda (سستودها): ردهای از کرمهای پهن انگل با بدن نوارمانند و قطعهقطعه، معروف به کرمهای نواری.
