مرجان: جهان رنگارنگ زیر آب
مرجان دقیقاً چیست؟ از پولیپ تا صخره
اگر در مستندی یا در آکواریوم یک صخره رنگارنگ دیدهاید، در واقع کلونی عظیمی از جانوران بسیار ریز به نام پولیپ[n] مرجانی را دیدهاید. هر پولیپ، یک جانور کیسهمانند است که دهانی در مرکز دارد و اطراف آن را بازوهایی به نام شاخک فراگرفتهاند . اندازه هر پولیپ به کوچکی پاککنِ سرِ مداد است، اما وقتی میلیونها عدد از آنها در کنار هم زندگی کنند، سازههای عظیم مرجانی را شکل میدهند.
نکته جالب اینجاست که این پولیپهای کوچک، استخوانبندی خودشان را میسازند! آنها از آب دریا مواد معدنی برداشت کرده و کربنات کلسیم ($CaCO_3$) ترشح میکنند. این ماده سخت، درست مانند آهک یا پوسته تخم مرغ، به دور بدن نرم پولیپ رسوب کرده و اسکلت آهکی محافظی برای آن میسازد . اسکلتهای میلیونها پولیپ، در طول زمان و نسلها به هم متصل شده و بستر سخت صخرههای مرجانی را تشکیل میدهند.
دو دسته اصلی: سخت و نرم
مرجانها را بر اساس نوع اسکلت و ظاهر، عمدتاً به دو گروه بزرگ تقسیمبندی میکنند. تفاوت اصلی آنها در تعداد شاخکهای هر پولیپ و سختی بدن است.
| ویژگی | مرجانهای سخت (صخرهساز) | مرجانهای نرم |
|---|---|---|
| اسکلت | اسکلت خارجی سخت و سنگی از جنس کربنات کلسیم | فاقد اسکلت سنگی؛ بدن نرم و انعطافپذیر، اغلب دارای سوزنههای (اسپیکول) ریز پروتئینی |
| شاخکهای پولیپ | تعداد شاخکها مضربی از 6 است (مانند 6، 12، 24) | همیشه 8 شاخک دارند |
| نقش در صخره | صخرهساز اصلی هستند. سازههای عظیم مرجانی حاصل فعالیت آنهاست . | صخره نمیسازند، اما روی صخرههای ساختهشده یا بستر دریا زندگی میکنند . |
| نمونههای معروف | مرجان مغزی، مرجان شاخ گوزنی، مرجان ستونی | مرجان بادبزنی دریایی، پر دریایی[n]، شلاق دریایی |
| حرکت در آب | ثابت و بیحرکت | اغلب انعطافپذیر و در جریان آب تاب میخورند |
یک همکاری جالب: مرجان و جلبک همخانه
رنگهای خیرهکننده مرجانهای ساحلی از کجا میآید؟ پاسخ در یک همزیستی یا همکاری فوقالعاده مهم نهفته است. درون بافت بیشتر مرجانهای ساحلی، جلبکهای ریزی به نام زوگزانتله[n] زندگی میکنند .
این یک رابطه برد-برد است: مرجان به جلبکها سرپناه و مواد اولیه فتوسنتز میدهد. در عوض، جلبکها با استفاده از نور خورشید، مواد غذایی (قند) تولید کرده و بیش از 90% نیاز غذایی مرجان را تأمین میکنند . به همین دلیل است که مرجانهای سازنده صخره، به آبهای کمعمق، گرم و شفاف که نور خورشید به خوبی در آن نفوذ میکند، وابسته هستند .
مرجانها در زندگی ما: بسیار بیشتر از یک چشمانداز زیبا
صخرههای مرجانی که فقط 1% از کف اقیانوسها را میپوشانند، مأمن حدود 25% از تمام گونههای شناختهشده دریایی هستند . آنها پرتراکمترین اکوسیستم اقیانوسها و پس از جنگلهای بارانی، متنوعترین اکوسیستم زمین محسوب میشوند .
فواید آنها به جهان زیرآب محدود نمیشود:
• محافظت از سواحل: صخرهها مانند یک موجشکن طبیعی عمل میکنند و انرژی امواج طوفان را پیش از رسیدن به ساحل میشکنند، از فرسایش خاک و خسارت به ساختمانها جلوگیری میکنند .
• منبع غذا و اقتصاد: بسیاری از ماهیهای تجاری مهم مانند هامور و ماهی تن، چرخه زندگی خود را در صخرهها میگذرانند. همچنین صنعت گردشگری (غواصی و ماهیگیری تفریحی) مرتبط با صخرهها، برای بسیاری از کشورها درآمدزاست .
• داروسازی: ترکیبات شیمیایی تولیدشده توسط مرجانها (هم سخت و هم نرم) بهدلیل خواص ضد میکروبی و دیگر ویژگیها، زمینهساز تحقیقات امیدوارکنندهای در پزشکی هستند .
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. قرنها بهاشتباه تصور میشد مرجان گیاه است. اما در قرن 18 میلادی، دانشمندی به نام ویلیام هرشل با میکروسکوپ نشان داد که مرجانها دارای غشای سلولی مشخصه جانوران هستند . مرجانها حرکت فعال ندارند، اما برخلاف گیاهان، غذاسازی (فتوسنتز) نمیکنند و مواد غذایی را از محیط (یا از جلبک همزیست) به دست میآورند.
وقتی آب دریا بهدلیل تغییرات اقلیمی بیش از حد گرم شود، یا آب آلوده گردد، رابطه همزیستی مرجان و جلبک به هم میخورد. مرجان تحت استرس، جلبکهای رنگین خود را از بدنش بیرون میراند. در نتیجه رنگش را از دست داده و سفید میشود (زیرا رنگ سفید اسکلت آهکی از زیر بافت شفاف پیداست) . در این حالت، مرجان منبع اصلی غذای خود را از دست داده و اگر شرایط استرسزا طولانی شود، گرسنه میماند و میمیرد.
مرجانها جانوران کوچک و کیسهمانندی به نام پولیپ هستند که با ترشح کربنات کلسیم ($CaCO_3$) برای خود اسکلتهای آهکی میسازند. آنها به دو دسته کلی سخت (صخرهساز) و نرم تقسیم میشوند. زندگی بسیاری از مرجانها بر پایه یک همکاری حیاتی با جلبکهای ریز است. صخرههای ساختهشده توسط آنها، نهتنها شاهکار زیبایی طبیعت، بلکه پراهمیتترین اکوسیستم دریایی، حافظ سواحل و منفعتآور برای انسان هستند. حفاظت از این جانداران سازنده، در واقع حفاظت از سلامت کل اقیانوس و زندگی وابسته به آن است.
پاورقی
[n]1. پولیپ (Polyp): واحد زنده و تشکیلدهنده بدن مرجان، شقایق دریایی و دیگر کیسهتنان. موجودی کیسهای با دهان و شاخک.
[n]2. پر دریایی (Sea Pen): نوعی مرجان نرم که شکلی شبیه به پر قلم قدیمی دارد و در بسترهای نرم دریا زندگی میکند .
[n]3. زوگزانتله (Zooxanthellae): جلبکهای میکروسکوپی تکسلولی که در همزیستی با مرجانها، شقایقهای دریایی و برخی دیگر از بیمهرگان زندگی میکنند. از طریق فتوسنتز به میزبان خود غذا میرسانند.
