گیاهان دولپهای: جهان پرتنوع درختان و سبزیجات
لپه چیست و چرا تعداد آن مهم است؟
وقتی یک دانه لوبیا را خیس میکنید و پوست آن را جدا میکنید، به راحتی میتوانید دو قطعه ضخیم و نیمدایرهای را درون آن ببینید. به این دو قطعه، لپه1 میگویند. لپهها در واقع اولین برگهای کوچک گیاهک درون دانه هستند که علاوه بر محافظت از آن، ذخیرهکنندهٔ غذا برای رشد اولیهٔ گیاه جوان نیز به شمار میروند .
تعداد این لپهها پایهٔ مهمی برای طبقهبندی بزرگ گیاهان گلدار یا نهاندانگان است. گیاهانی که دانهشان فقط یک لپه دارد (مانند ذرت و گندم)، تکلپه و گیاهانی مانند لوبیا، خیار و بلوط که دانهشان دو لپه دارد، دولپه نامیده میشوند . حدود 200،000 گونه گیاه دولپهای وجود دارد که نشاندهندهٔ تنوع بسیار زیاد این گروه است .
ویژگیهای ظاهری متمایز گیاهان دولپهای
گیاهان دولپهای را میتوان از روی چند ویژگی کلیدی که در ظاهر آنها قابل مشاهده است، تشخیص داد. این ویژگیها در جدول زیر به صورت خلاصه و در مقایسه با تکلپهها آورده شدهاند .
| ویژگی | گیاهان تکلپهای (مثل گندم) | گیاهان دولپهای (مثل لوبیا) |
|---|---|---|
| تعداد لپه در بذر | یک عدد | دو عدد |
| سیستم ریشه | ریشههای افشان (مانند تودهای از مو) | ریشهٔ راست اصلی (مانند یک میخ بلند) |
| الگوی رگبرگ برگ | موازی | منشعب (توریشکل) |
| ساختار ساقه | آوندها پراکنده | آوندها در یک حلقه منظم قرار دارند |
| تعداد قطعات گل (گلبرگها) | معمولاً مضربی از عدد ۳ (۳، ۶، ۹) | معمولاً مضربی از ۴ یا ۵ (۴، ۵، ۸، ۱۰) |
برای مثال، برگ درخت افرا یا سیب را نگاه کنید. رگبرگهای آن به صورت شبکهای و منشعب است. این یک نشانهٔ دولپهای بودن است. در مقابل، برگ ذرت یا نیلوفر آبی، رگبرگهایی موازی دارد که نشانهٔ تکلپه است .
طبقهبندی و تنوع شگفتانگیز دولپهها
گیاهان دولپهای بر اساس ساختار گلهایشان به سه گروه اصلی تقسیم میشوند که هر کدام شامل گیاهان بسیار آشنایی هستند :
۱. دولپههای بیگلبرگ: همانطور که از نامش پیداست، گلبرگ مشخصی ندارند. گلهای آنها اغلب کوچک و به شکل دمگربهای هستند. درختانی مانند بید، بلوط، فندق و گردو در این گروه قرار میگیرند. همچنین گیاهانی مثل اسفناج و چغندر نیز از این دسته هستند .
۲. دولپههای جداگلبرگ: گلهای این گروه هم کاسبرگ و هم گلبرگهای جدا از هم دارند. بسیاری از گیاهان زینتی و درختان میوه در این گروه هستند. مانند: آلاله، خشخاش، سیب، گل سرخ و نخود .
۳. دولپههای پیوستهگلبرگ: گلبرگهای این گیاهان به هم چسبیده و یک جام گل را تشکیل میدهند. شکل قیفی یا شیپوری گلهای آنها برای گردهافشانی توسط حشرات مناسب است. از معروفترین اعضای این خانواده میتوان به سیبزمینی، گوجهفرنگی، نعناع، یاسمن و گل میمون اشاره کرد .
دولپهها در زندگی روزمره و سفرهٔ ما
شاید جالب باشد بدانید که بخش عمدهای از غذایی که هر روز میخوریم، مستقیماً از گیاهان دولپهای به دست میآید. از لوبیا، عدس و نخود در خوراکها گرفته تا سیبزمینی، گوجهفرنگی، هویج و کاهو در سالاد، همگی دولپه هستند .
بسیاری از درختان میوه مانند سیب، پرتقال، هلو و گیلاس نیز دولپهای هستند. حتی درختان سایهدار و جنگلی مهمی مانند بلوط، افرا و چنار هم متعلق به این گروه میباشند . به این ترتیب، دولپهها نهتنها در تغذیه، بلکه در تأمین چوب، سایه، زیبایی مناظر و تعادل اکوسیستم نیز نقش اساسی دارند. آنها با تولید گل، میوه و دانه، غذای بسیاری از حیوانات، پرندگان و حشرات را فراهم میکنند .
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. گیاهان گلدار (نهاندانگان) به دو گروه اصلی تکلپهها و دولپهها تقسیم میشوند. پس دولپهها تنها یک زیرمجموعه (البته بسیار بزرگ) از گیاهان گلدار هستند. گیاهانی مثل گندم، ذرت، نخل و ارکیده گل دارند ولی تکلپه محسوب میشوند .
پاسخ: لپهها وظیفهٔ تأمین غذای اولیه را برای رشد گیاهچه بر عهده دارند. پس از اینکه گیاهچه، ریشه و ساقهٔ حقیقی خود را تشکیل داد و توانست از خاک آب و مواد جذب کرده و از طریق برگهای جدیدش فتوسنتز کند، لپهها معمولاً زرد شده و میریزند. آنها مانند یک بستهٔ غذایی کمکی در ابتدای راه هستند .
پاسخ: به برگ آن نگاه کنید. اگر رگبرگها مانند توری منشعب بودند، احتمالاً دولپه است (مثل برگ درختان میوه). اگر رگبرگها موازی بودند، احتمالاً تکلپه است (مثل برگ چمن). همچنین ساقهٔ گیاهان دولپهای چوبی یا علفی اغلب منشعب است، در حالی که ساقهٔ بسیاری از تکلپهها (مثل ذرت) معمولاً غیرمنشعب است .
پاورقی
1لپه (Cotyledon): اولین برگ یا برگهای رویان درون دانه که معمولاً وظیفهٔ ذخیرهٔ غذا یا انجام فتوسنتز اولیه را بر عهده دارد. تعداد آن مبناى تقسیمبندى نهاندانگان است .
2نهاندانگان (Angiosperms): گیاهان دانهداری که تخمک و دانهٔ آنها درون تخمدان و میوه محافظت میشود. به آنها گیاهان گلدار نیز میگویند .
3دولپهای (Dicotyledon / Dicot): اصطلاحی برای گیاهان نهاندانهای که رویان درون بذر آنها دو لپه دارد .
4تکلپهای (Monocotyledon / Monocot): اصطلاحی برای گیاهان نهاندانهای که رویان درون بذر آنها یک لپه دارد .
5آوند (Vascular bundle): دستههای بافتی در ساقه و ریشه که مسیر انتقال آب، مواد معدنی و غذا در گیاه هستند. آرایش آنها در برش ساقه در تکلپه و دولپه متفاوت است .
