هاگدان: کیسه‌ای برای تولید هاگ در سرخس و خزه

هاگدان: کارخانه‌های کوچک تولید مثل گیاهان بی‌دانه

هاگدان چیست و کجا قرار دارد؟

برای درک هاگدان، ابتدا باید بدانیم هاگ² چیست. هاگ‌ها سلول‌های میکروسکوپی و بسیار سبکی هستند که می‌توانند با باد یا آب جابه‌جا شوند و در شرایط مناسب، به یک گیاه جدید تبدیل شوند. حالا تصور کنید این هاگ‌ها باید در جایی تولید و محافظت شوند. اینجاست که نقش هاگدان مشخص می‌شود. هاگدان در واقع کیسه یا محفظه‌ای است که هاگ‌ها در داخل آن ساخته و ذخیره می‌شوند تا زمان مناسب برای رهاسازی فرا برسد.

مکان هاگدان در گیاهان مختلف، متفاوت است. در خزه‌ها، هاگدان معمولاً روی یک ساقه‌ی بلند و نازک به نام تار³ قرار گرفته و شبیه یک کلاهک کوچک است که می‌توان آن را با ذره‌بین مشاهده کرد. در سرخس‌ها، هاگدان‌ها در گروه‌هایی در زیر برگ‌های بالغ قرار دارند. این گروه‌ها اغلب به صورت نقطه‌ها یا خطوط قهوه‌ای رنگ دیده می‌شوند که به آنها هاینه⁴ می‌گویند.

مراحل تولید گیاه جدید از هاگدان

فرآیند تولید مثل با هاگ، یک چرخهٔ دو مرحله‌ای جالب است که درک آن ساده است:

مرحله اول: تشکیل و پراکندگی هاگ هاگ‌ها در داخل هاگدان تولید می‌شوند. وقتی هاگ‌ها بالغ و هوا خشک می‌شود، دیوارهٔ هاگدان تحت فشار قرار گرفته و مانند یک ترکش کوچک می‌ترکد. این پدیده را می‌توان شبیه ترکیدن غلاف خشک شدهٔ نخود یا لوبیا در نظر گرفت. هاگ‌های رها شده، سبک‌وزن هستند و به راحتی توسط باد جابه‌جا می‌شوند. گاهی تعداد هاگ‌های تولید شده آنقدر زیاد است که اگر برگ سرخس را تکان دهیم، ابری از گرد هاگ (شبیه گردوغبار) از آن خارج می‌شود.

مرحله دوم: جوانه‌زنی و رشد هاگ پس از رسیدن به یک محیط مناسب (معمولاً خاک مرطوب و سایه)، شروع به رشد می‌کند. اما نکتهٔ جالب اینجاست که هاگ مستقیماً به یک سرخس یا خزهٔ کامل تبدیل نمی‌شود. ابتدا ساختاری کوچک و قلبی‌شکل به نام پیش‌نهال⁵ یا گامتوفیت تشکیل می‌دهد که تنها چند میلی‌متر اندازه دارد. سپس روی این پیش‌نهال، سلول‌های جنسی تشکیل شده و پس از لقاح، گیاه اصلی (که به آن اسپوروفیت می‌گویند) از آن رشد می‌کند. این گیاه اصلی است که برگ و ریشه و هاگدان دارد.

هاگدان در عمل: از طبیعت تا خانه ما

شاید فکر کنید هاگدان فقط یک مفهوم کتابی است، اما مثال‌های ملموس زیادی از آن در اطراف ما وجود دارد:

• سرخس‌های آپارتمانی: اگر به زیر برگ‌های بزرگ و سبز سرخس‌های داخل خانه دقت کنید، نقاط یا خطوط قهوه‌ای رنگی را می‌بینید. این‌ها همان دسته‌های هاگدان (هاینه) هستند. این گیاهان زیبا نیز برای تکثیر در طبیعت، از همین روش استفاده می‌کنند.
• خزه‌های دیوارهای قدیمی یا کنار جوی‌ها: در مکان‌های مرطوب و سایه، دسته‌های کوچک و سبز خزه را دیده‌اید. اگر از نزدیک نگاه کنید، ساقه‌های بلند و نازکی را می‌بینید که در انتهای آن یک بخش برجسته‌تر (شبیه دانه‌ی فلفل) وجود دارد. این بخش برجسته، هاگدان خزه است.
• کوه‌نوردی و گرد هاگ: گاهی در جنگل‌های مرطوب که سرخس‌های زیادی وجود دارد، اگر به برگ‌های خشک شده‌ی سرخس‌های قدیمی دست بزنید، گرد قهوه‌ای رنگی بلند می‌شود. بخشی از این گرد، هاگ‌های رها شده از هاگدان‌های سال‌های قبل است.

این ویژگی باعث شده سرخس‌ها و خزه‌ها بتوانند به راحتی در محیط‌های جدید، مثل ترک دیوارهای مرطوب یا گلدان‌های دیگر، رشد کنند. آنها نیازی به دانه یا بذر پیچیده ندارند؛ فقط یک هاگ کوچک که باد آن را آورده، کافی است.

پرسش‌های مهم درباره هاگدان

پاورقی

¹هاگدان (Sporangium): کیسه یا محفظه‌ای که در آن هاگ‌ها تولید و نگهداری می‌شوند.
²هاگ (Spore): سلول تکثیری میکروسکوپی که می‌تواند بدون نیاز به لقاح، به یک فرد جدید تبدیل شود.
³تار (Seta): ساقهٔ بلند و نازکی در خزه که هاگدان را بالا نگه می‌دارد.
⁴هاینه (Sorus, جمع: Sori): دسته یا خوشه‌ای از هاگدان‌ها که معمولاً در زیر برگ سرخس‌ها دیده می‌شود.
⁵پیش‌نهال (Prothallus): ساختار کوچک و غالباً قلبی‌شکل حاصل از جوانه‌زنی هاگ که در چرخه زندگی سرخس‌ها و خزه‌ها مرحلهٔ گامتوفیت را تشکیل می‌دهد.