تار کشنده1: جادوگران نامرئی جذب آب
تار کشنده چیست و چه شکلی دارد؟
اگر بتوانید یک ریشه گیاه کوچک، مثلاً ریشه نهال لوبیا، را با یک ذرهبین قوی نگاه کنید، سطح آن را پر از کرکهای بسیار ریز و سفیدرنگی خواهید دید. اینها تارهای کشنده هستند. آنها در واقع یاختههای پوست ریشه هستند که به سمت بیرون رشد طولانی و باریکی پیدا کردهاند. برخلاف موی سر انسان، هر تار کشنده فقط یک یاخته طویل است.
| ویژگی | توضیح | مثال قابل درک |
|---|---|---|
| ساختار | یک یاخته منفرد و کشیده شده | مانند یک بادکنک بلند و نازک که از پوست ریشه بیرون زده است. |
| اندازه | خیلی ریز (معمولاً کمتر از 1 سانتیمتر) | قطر آن از موی انسان هم کمتر است و فقط با میکروسکوپ دیده میشود. |
| محل رشد | فقط روی بخشهای جوان ریشه | مانند نوک ریشههای تازهای که از دانه لوبیای در حال جوانهزدن بیرون میآیند. |
| عمر | کوتاه (چند روز تا چند هفته) | با پیر شدن آن بخش از ریشه، از بین میروند و در بخشهای جوانتر، تارهای جدید جایگزین میشوند. |
تارهای کشنده چگونه آب و مواد معدنی را جذب میکنند؟
جذب آب و مواد غذایی در تار کشنده، فرآیندی فعال و هوشمندانه است که به چند ویژگی کلیدی وابسته است:
۱. افزایش سطح جذب: مهمترین نقش تار کشنده این است که مانند هزاران آنتن، سطح تماس ریشه با خاک را صدها برابر میکند. فرض کنید میخواهید با یک تکه اسفنج کوچک، آبی را که روی یک میز بزرگ پخش شده، جمع کنید. اگر همان اسفنج را به صورت نوارهای باریک زیادی برش بدهید، آب را بسیار سریعتر و بهتر جمع میکنید. تارهای کشنده دقیقاً همین کار را برای ریشه انجام میدهند.
۲. دیواره نازک: دیواره یاختهای تار کشنده بسیار نازک است. این نازکی، کار عبور آب و مواد محلول2 را آسان میکند. آب از خاک که محلول رقیقتر3 است، به سمت داخل تار کشنده که محلول غلیظتر3 است (به دلیل وجود شکر و نمکهای درون یاخته) حرکت میکند. این حرکت که بر اساس اسمز4 رخ میدهد را میتوان با فرمول سادهای نشان داد:
$ آب \ (خاک) \ \rightarrow \ آب \ (تار\ کشنده) $
۳. جذب مواد معدنی: مواد معدنی مانند نیترات5، فسفات6 و پتاسیم7 که برای رشد گیاه ضروری هستند، از طریق پروتئینهای خاصی در غشای پلاسمایی8 تار کشنده، به صورت انتخابی جذب میشوند. این مثل آن است که یک دربان هوشمند فقط به افراد مجاز اجازه ورود بدهد.
تارهای کشنده در باغچه و مزرعه ما چه میکنند؟
اهمیت تارهای کشنده را میتوان در زندگی روزمره به وضوح دید:
• وقتی گیاه را میکارید: چرا هنگام انتقال نهال از گلدان به باغچه، به ما توصیه میکنند خاک اطراف ریشه را محکم فشار ندهیم یا ریشه را نشکنیم؟ چون به تارهای کشنده حساس آسیب میزنیم. شکستن ریشه یا فشردن خاک، مانند قطع کردن دهانهای ریز گیاه است و گیاه پس از کاشتن، مدتها پژمردگی دارد تا دوباره تارهای جدید بسازد.
• وقتی کود میدهید: کودهای شیمیایی یا حیوانی در آب حل میشوند و به صورت یونهای معدنی درمیآیند. تارهای کشنده این یونها را جذب میکنند. اگر کود زیادی بدهیم، غلظت مواد محلول در خاک خیلی بالا میرود و حتی میتواند باعث خروج آب از تارهای کشنده به سمت خاک شود (برعکس اسمز). این مسئله گیاه را میسوزاند و به آن آسیب میزند.
• وقتی گیاه را آبیاری میکنید: آبیاری منظم و مناسب، خاک را مرطوب نگه میدارد و تارهای کشنده میتوانند به راحتی آب جذب کنند. در خاک خشک، تارهای کشنده میمیرند و گیاه برای جذب آب دچار مشکل جدی میشود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. تارهای کشنده فقط در گیاهان آوندی10 (مانند گلها، درختان، سبزیجات) و آن هم فقط روی بخشهای جوان و در حال رشد ریشه دیده میشوند. ریشههای مسن و ضخیم، این تارها را از دست میدهند. همچنین گیاهانی مثل خزهها که آوند ندارند، فاقد تار کشنده به این شکل هستند.
پاسخ: زیرا تارهای کشنده بسیار شکننده و حساس هستند. هنگامی که گیاه را از خاک بیرون میکشیم، اکثر این تارهای نازک در خاک باقی میمانند و پاره میشوند. آنچه میبینیم معمولاً ریشههای ضخیمتر و اصلی گیاه است. برای دیدن آنها باید یک گیاه جوان را به دقت و همراه با خاک اطراف ریشه از زمین درآوریم.
پاسخ: بله، کاملاً متفاوت هستند. ریشهچه یک اندام کامل و چندیاختهای است که میتواند منشعب شود و خودش تار کشنده داشته باشد. اما تار کشنده فقط یک برآمدگی از یک یاختهٔ پوست ریشه است و یک یاخته منفرد محسوب میشود. ریشهچه مانند یک شاخه درخت است، ولی تار کشنده مانند یک موی روی پوست آن شاخه است.
پاورقی
1. تار کشنده (Root Hair): رشتههای باریک و طویل منشعب از یاختههای روپوست (اپیدرم) ریشه.
2. مواد محلول (Solutes): موادی مانند نمکها و شکر که در آب حل میشوند.
3. محلول رقیق/غلیظ (Dilute/Concentrated Solution): محلولی که به ترتیب مقدار ماده محلول کمتری یا بیشتری دارد.
4. اسمز (Osmosis): حرکت آب از ناحیهای با غلظت ماده محلول کمتر (پتانسیل آب بالاتر) به ناحیهای با غلظت ماده محلول بیشتر (پتانسیل آب پایینتر) از طریق یک غشای نیمهتراوا.
5. نیترات (Nitrate: NO₃⁻): یک یون مهم که منبع نیتروژن برای گیاه است.
6. فسفات (Phosphate: PO₄³⁻): یک یون مهم که منبع فسفر برای گیاه است.
7. پتاسیم (Potassium: K⁺): یک یون مهم برای بسیاری از فعالیتهای گیاه.
8. غشای پلاسمایی (Plasma Membrane): پوسته نازک و نیمهتراوا که دور یاخته را فراگرفته است.
9. پژمردگی (Wilting): حالت افتادگی و از دست دادن شادابی در گیاه به دلیل کمبود آب در یاختهها.
10. گیاهان آوندی (Vascular Plants): گیاهانی که دارای بافتهای لولهمانند (آوند) برای انتقال آب و مواد غذایی هستند.
