قارچها: شاهدان گمنام و پرکار طبیعت
قارچها در کدام سلسلهٔ جانداران قرار دارند؟
برای سالها، قارچها جزو گیاهان طبقهبندی میشدند. اما امروزه دانشمندان آنها را در یک سلسلهٔ مستقل به نام سلسلهٔ قارچها[2] قرار میدهند. دلیل این جداسازی، تفاوتهای بنیادی قارچها با گیاهان و جانوران است. برخلاف گیاهان، قارچها کلروفیل(Chlorophyll) ندارند، بنابراین نمیتوانند غذای خود را بسازند(Photosynthesis). آنها برای تأمین مواد غذایی، مواد آلی مرده را تجزیه میکنند یا به صورت همزیست یا انگل زندگی میکنند. ساختار دیوارهٔ سلولی آنها نیز با گیاهان متفاوت است و از مادهای به نام کیتین[3] ساخته شده؛ همان مادهای که در اسکلت خارجی حشراتی مثل سوسک نیز یافت میشود.
ساختمان اصلی قارچها: از قارچ خوراکی تا کپک نان
قارچها بر اساس ساختار سلولی خود به دو گروه اصلی تقسیم میشوند:
- قارچهای تکسلولی: این گروه از قارچها، فقط از یک سلول تشکیل شدهاند. بارزترین مثال آنها، مخمر[4] است. اگر تا به حال مادرتان خمیر نان درست کرده باشد، احتمالاً از مخمر برای ور آمدن خمیر استفاده کرده است. سلولهای مخمر در خمیر، با تغذیه از قندها، گاز دیاکسید کربن ($CO_2$) تولید میکنند که حبابهای این گاز باعث پُف کردن خمیر میشود.
- قارچهای پرسلولی: این گروه ساختمان پیچیدهتری دارند. بخش اصلی بدن آنها از رشتههای نازکی به نام هیف[5] تشکیل شده است. مجموعهٔ این هیفها، شبکهای به نام میسلیوم[6] را میسازند که معمولاً درون خاک یا مادهٔ غذایی پنهان است. بخش قابل مشاهده و آشنا برای ما، مثل کلاهک قارچ خوراکی، در واقع اندام تولیدمثلی آن است که برای پخش هاگ(Spore) به وجود میآید.
| ویژگی | قارچهای تکسلولی (مخمر) | قارچهای پرسلولی (قارچ خوراکی، کپک) |
|---|---|---|
| ساختار | یک سلول مستقل | شبکهای از هیفها (میسلیوم) |
| مشاهده | فقط با میکروسکوپ | بدنهٔ میوهدهنده (مثل کلاهک) با چشم دیده میشود |
| محل زندگی | روی میوهها، در خمیر ترش | روی نان کهنه، در جنگل، در خاک |
| مثال آشنا | مخمر نان | قارچ دکمهای، کپک سبز روی پرتقال |
شیوهٔ تغذیه: قارچها چگونه زنده میمانند؟
همانطور که گفتیم، قارچها نمیتوانند غذاسازی کنند. بنابراین مجبورند غذای خود را از منابع دیگر تأمین کنند. آنها آنزیمهای گوارشی قدرتمندی ترشح میکنند که مواد آلی پیچیده را در محیط اطراف تجزیه کرده و به مواد ساده و قابل جذب تبدیل میکنند. سپس این مواد ساده را جذب میکنند. این روش تغذیه را جذب کننده[7] مینامند. بر همین اساس، سه راه اصلی برای زندگی قارچها وجود دارد:
- تجزیهکننده (ساپروفیت): بیشتر قارچها این نقش حیاتی را در طبیعت بازی میکنند. آنها بقایای گیاهان و جانوران مرده، برگهای ریخته شده در جنگل و حتی نان کپکزده را تجزیه میکنند. در حقیقت، آنها «ماموران بازیافت طبیعت» هستند که مواد را به چرخهٔ زندگی بازمیگردانند.
- انگل: برخی قارچها به موجودات زنده دیگر (گیاه یا جانور) حمله کرده و از آنها تغذیه میکنند و به آنها آسیب میرسانند. بیماری «کچلی» در انسان و برخی بیماریهای گیاهی توسط قارچهای انگل ایجاد میشود.
- همزیست: در این روش، قارچ با یک گیاه (مثلاً ریشهٔ درخت) زندگی مسالمتآمیز و مفیدی برقرار میکند. قارچ آب و مواد معدنی را برای گیاه فراهم میکند و در عوض، گیاه مواد غذایی ساخته شده را با قارچ شریک میشود. بسیاری از درختان جنگل بدون این همکاری قارچی، نمیتوانند به خوبی رشد کنند.
کاربردهای شگفتانگیز قارچها در زندگی روزمره
از قارچها فقط نباید به چشم یک مادهٔ غذایی (مثل قارچ دکمهای یا قارچ صدفی) نگاه کرد. آنها در صنایع مختلف نقش بسیار مهمی دارند که شاید تعجببرانگیز باشد:
در آشپزخانه: مخمر برای تولید نان، کیک و نوشیدنیهایی مانند آبجو استفاده میشود. برخی پنیرهای خوشمزه (مثل پنیر راکفور) نیز با کمک کپکهای خاصی طعم و بافت منحصر به فرد خود را پیدا میکنند.
در کشاورزی و محیط زیست: برخی قارچها برای مبارزهٔ بیولوژیک با آفات گیاهی به کار میروند. همچنین، از قارچها برای پاکسازی خاکهای آلوده به مواد نفتی (زیستپالایی)(Bioremediation) استفاده میشود. امروزه حتی بستهبندیهای قابل تجزیه و جایگزین چرم نیز از رشتههای قارچی ساخته میشود!
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ:خیر، این یک اشتباه بسیار خطرناک است. تشخیص قارچ سمی از غیرسمی فقط توسط قارچشناسان خبره ممکن است. بسیاری از قارچهای سمی، ظاهری شبیه به قارچهای خوراکی دارند و خوردن حتی یک تکه کوچک از آنها میتواند باعث مسمومیت شدید یا حتی مرگ شود. بنابراین هرگز قارچهای خودروی جنگل و طبیعت را بدون اطمینان کامل مصرف نکنید.
پاسخ: رنگ سبز در کپکها (مثل کپک نان یا پنیر) به دلیل وجود رنگدانههایی غیر از کلروفیل است. این رنگدانهها هیچ ارتباطی با فتوسنتز ندارند. این رنگ صرفاً یک ویژگی در برخی گونههای قارچی است و نشانهٔ گیاه بودن آنها نیست. فرآیند فتوسنتز فقط در گیاهان، جلبکها و برخی باکتریها اتفاق میافتد.
پاسخ: قارچها مانند بسیاری از پدیدههای طبیعت، ذاتاً نه خوب هستند و نه بد. نقش آنها به شرایط بستگی دارد. یک گونه قارچ میتواند همزمان هم مفید و هم مضر باشد. مثلاً قارچی که به عنوان تجزیهکننده، برگهای مرده را تجزیه میکند (نقش مفید)، ممکن است اگر به ریشهٔ یک گیاه زنده حمله کند، تبدیل به یک انگل مضر شود. در کل، بیشتر قارچها نقش مفید و حیاتی در چرخهٔ مواد دارند.
پاورقی
[1] پنیسیلین (Penicillin): یک آنتیبیوتیک مهم که از قارچهای جنس پنیسیلیوم به دست میآید.
[2] سلسلهٔ قارچها (Kingdom Fungi): یکی از پنج سلسلهٔ اصلی در طبقهبندی جانداران یوکاریوت.
[3] کیتین (Chitin): یک پلیساکارید سخت که در دیوارهٔ سلولی قارچها و اسکلت خارجی بندپایان یافت میشود.
[4] مخمر (Yeast): گروهی از قارچهای تکسلولی که اغلب از راه جوانهزنی تکثیر میشوند.
[5] هیف (Hypha): رشتهٔ نازک و لولهای شکل که واحد ساختمانی بدن بیشتر قارچهای پرسلولی است.
[6] میسلیوم (Mycelium): شبکهٔ درهمتنیدهای از هیفها که تودهٔ رویشی قارچ را تشکیل میدهد.
[7] جذب کننده (Absorptive): نوعی از تغذیه که در آن جاندار آنزیم به محیط ترشح کرده و سپس مواد تجزیه شده را جذب میکند.
