باکتری بیماریزا: جنگ نامرئی درون و اطراف ما
همزیستی و جنگ: باکتریهای خوب در مقابل باکتریهای بد
بدن انسان یک اکوسیستم شلوغ است! جالب است بدانید تعداد باکتریهای موجود در بدن ما حتی از تعداد سلولهای خودمان بیشتر است و وزن کلی آنها میتواند تا حدود 1.5 تا 2 کیلوگرم برسد که تقریباً برابر با وزن مغز انسان است . اکثریت قریب به اتفاق این باکتریها، در روده، روی پوست و در دهان زندگی میکنند و برای سلامت ما ضروری هستند. آنها به گوارش غذا کمک میکنند، ویتامین میسازند و حتی با اشغال جا، از رشد میکروبهای مضر جلوگیری میکنند .
اما در میان این جمعیت مفید، تعداد کمی (کمتر از صد گونه) باکتری بیماریزا (Pathogenic Bacteria) وجود دارند که در صورت فراهم شدن شرایط، میتوانند باعث بیماری شوند . این باکتریها سازوکارهای خاصی برای فرار از سیستم دفاعی بدن و ایجاد بیماری دارند.
باکتریهای بیماریزا چگونه ما را بیمار میکنند؟
باکتریهای بیماریزا از چند راه اصلی به بدن آسیب میرسانند :
۱. آسیب مستقیم و استفاده از منابع سلول: برخی باکتریها پس از چسبیدن به سلولهای بدن، از مواد مغذی داخل آنها استفاده میکنند و با تولید مواد زائد، به سلول آسیب میزنند. یک مثال ملموس، باکتری استرپتوکوک موتانس در دهان است. این باکتری قندهای باقیمانده روی دندان را مصرف و اسید تولید میکند. این اسید مینای دندان را از بین میبرد و باعث پوسیدگی دندان میشود .
۲. تولید سم (توکسین): بسیاری از باکتریهای خطرناک، سمومی قوی ترشح میکنند که حتی اگر خود باکتری به همه جای بدن نرسد، سم آن میرسد و علائم بیماری را ایجاد میکند. مسمومیت غذایی ناشی باکتری استافیلوکوکوس اورئوس یا بیماری کزاز نمونههایی از تاثیر سموم باکتریایی هستند .
۳. تحریک بیشازحد سیستم ایمنی: گاهی خود باکتری آسیب چندانی نمیزند، اما حضور آن سیستم ایمنی بدن را شدیداً فعال میکند. این پاسخ شدید و التهابی گاهی به بافتهای سالم بدن نیز آسیب میرساند.
| نام باکتری (مثال) | بیماری ایجاد شده | راه انتقال معمول |
|---|---|---|
| سالمونلا (Salmonella) | مسمومیت غذایی، اسهال و استفراغ | خوردن گوشت، مرغ یا تخممرغ نپخته یا آلوده |
| استرپتوکوک پنومونیه (Streptococcus pneumoniae) | ذاتالریه، عفونت گوش میانی | قطرات تنفسی (عطسه و سرفه) |
| اشرشیاکلی (E. coli) انواع بیماریزا | اسهال شدید | آب یا غذای آلوده، گوشت نپخته |
| کلستریدیوم تتانی (Clostridium tetani) | بیماری کزاز | ورود باکتری از طریق زخم عمیق (مثلاً زخم با میخ زنگزده) |
| مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (Mycobacterium tuberculosis) | بیماری سل | استنشاق قطرات تنفسی معلق در هوا |
از مزرعه تا سفره: باکتریهایی که از حیوانات به انسان میآیند
بسیاری از باکتریهای بیماریزا میتوانند بین حیوانات و انسانها جابجا شوند. به این بیماریها، بیماریهای مشترک انسان و دام۱ (زئونوز) میگویند. جالب است بدانید از هر 10 بیماری عفونی شناختهشده در انسان، حدود 6 مورد میتوانند از حیوانات منتقل شوند .
راههای انتقال: این باکتریها از راههای مختلفی به انسان منتقل میشوند :
- تماس مستقیم: مانند لمس حیوان آلوده یا تماس با بزاق، ادرار یا خون آن (مثل گازگرفتگی یا چنگ زدن گربه).
- تماس غیرمستقیم: مانند تماس با خاک، آب یا وسایلی که به فضولات حیوان آلوده شدهاند.
- از طریق غذا: خوردن گوشت، تخممرغ یا شیر آلوده و پاستوریزهنشده. مثلاً باکتری کمپیلوباکتر اغلب از طریق مصرف گوشت مرغ نپخته منتقل میشود .
- از طریق ناقل: گزش حشراتی مثل کنه یا کک که خود از حیوان آلوده تغذیه کردهاند.
سلاحهای ما در برابر باکتریهای بیماریزا: پیشگیری و درمان
خوشبختانه سلاحهای قدرتمندی برای مقابله با این مهاجمان میکروسکوپی داریم:
۱. پیشگیری (مهمترین سلاح): رعایت بهداشت سادهترین و مؤثرترین راه است .
- شستشوی مرتب دستها: مخصوصاً قبل از غذا خوردن، پس از دستشویی و بعد از تماس با حیوانات.
- رعایت بهداشت غذا: شستن کامل میوه و سبزیجات، پختن کامل گوشت و مرغ، و استفاده از شیر پاستوریزه.
- محافظت از زخمها: پانسمان و ضدعفونی کردن به موقع هرگونه بریدگی یا زخم پوستی.
- واکسیناسیون: واکسنها سیستم ایمنی بدن را برای مقابله با باکتریهای خاصی مثل عامل کزاز یا سل آماده میکنند.
۲. تشخیص: پزشکان با گرفتن نمونه (مانند خون، خلط یا مدفوع) و آزمایش آن در آزمایشگاه، باکتری عامل بیماری را شناسایی میکنند .
۳. درمان: اصلیترین دارو برای مبارزه با عفونتهای باکتریایی، آنتیبیوتیکها هستند. آنتیبیوتیکها یا باکتری را میکشند یا از رشد آن جلوگیری میکنند . نکته بسیار مهم این است که آنتیبیوتیکها فقط روی عفونتهای باکتریایی مؤثرند و برای بیماریهای ویروسی مانند سرماخوردگی معمولی مفید نیستند. مصرف خودسرانه یا نادرست آنتیبیوتیک میتواند منجر به پیدایش باکتریهای مقاوم به دارو شود که درمان آنها بسیار سختتر است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. همانطور که گفته شد، بیشتر باکتریهای بدن ما کاملاً بیضرر یا حتی مفید هستند. تنها درصد بسیار کوچکی از گونههای باکتریایی، بیماریزا محسوب میشوند . زندگی ما بدون باکتریهای مفید روده امکانپذیر نیست!
پاسخ: بله، حتماً. قطع خودسرانه آنتیبیوتیک پس از بهبود ظاهری، میتواند باعث شود باکتریهای ضعیفتر باقیمانده و دوباره رشد کنند. این بار ممکن است این باکتریها در برابر آن آنتیبیوتیک مقاوم شده باشند و بیماری سختتر درمان شود. همیشه باید دوره درمان را طبق دستور پزشک به پایان رساند.
پاسخ: بله، امکان آن وجود دارد (مانند بیماری چنگ گربه۳) . اما این به معنای ترس از حیوانات خانگی نیست. با رعایت نکات بهداشتی مانند شستن دستها پس از بازی با آنها، تمیز نگه داشتن محل زندگی حیوان و مراجعه منظم به دامپزشک برای واکسیناسیون و معاینه، خطر به حداقل میرسد .
پاورقی
۱بیماریهای مشترک انسان و دام (زئونوز - Zoonoses): بیماریهای عفونی که به طور طبیعی بین حیوانات مهرهدار و انسان قابل انتقال هستند .
۲اشرشیاکلی (Escherichia coli): باکتری که به طور طبیعی در روده انسان و حیوانات زندگی میکند. بیشتر گونههای آن بیضررند، اما برخی گونهها میتوانند باعث مسمومیت غذایی شدید شوند .
۳بیماری چنگ گربه (Cat Scratch Disease): یک عفونت باکتریایی که معمولاً پس از گاز یا چنگ گربه ایجاد میشود و توسط باکتری بارتونلا هنزل منتقل میگردد .
