جهان شگفتانگیز ردهبندی: چگونه همهٔ جانداران را مرتب میکنیم؟
ردیابی نظم در میان میلیونها گونه
تصور کنید وارد یک کتابخانهٔ عظیم شدهاید که میلیونها کتاب بدون هیچ ترتیب و نامی روی هم انباشته شدهاند. پیدا کردن یک کتاب خاص در چنین شرایطی غیرممکن است! دنیای جانداران نیز چنین است. بیش از 10 میلیون گونهٔ مختلف روی زمین زندگی میکنند. دانشمندان برای ساماندهی این دنیای شلوغ، سیستم ردهبندی علمی1 را ابداع کردهاند. این سیستم مانند یک نقشهٔ راه غولپیکر عمل میکند که از گروههای بسیار بزرگ شروع میشود و به تدریج به گروههای کوچکتر و خاصتر میرسد.
هدف اصلی ردهبندی، تنها مرتب کردن اسمها نیست. این سیستم به ما کمک میکند تا روابط تکاملی بین جانداران را درک کنیم. برای مثال، میفهمیم که سگ و گرگ چقدر به هم شبیه هستند یا قارچی که روی نان رشد میکند با درخت سیب چه تفاوت بنیادینی دارد.
شش سلسلهٔ اصلی: اولین و بزرگترین دستهبندی
اولین و بزرگترین قدم در این نقشه، تقسیم همهٔ موجودات زنده به چند سلسله است. این بالاترین سطح ردهبندی محسوب میشود. برای سالها، دانشمندان همه چیز را در دو سلسلهٔ جانوران و گیاهان قرار میدادند. اما با پیشرفت میکروسکوپها و علم ژنتیک، امروزه معمولاً از شش سلسله صحبت میکنیم. جدول زیر این شش سلسله و ویژگیهای کلیدی آنها را نشان میدهد.
| نام سلسله | ویژگیهای کلیدی | مثالهای ملموس |
|---|---|---|
| جانوران | غذا میخورند، حرکت میکنند، اغلب دارای اندامهای حسی پیچیده هستند. | گربه، پرنده، ماهی، حشرات، انسان |
| گیاهان | فتوسنتز میکنند، دیوارهٔ سلولی سلولزی دارند، معمولاً ثابت هستند. | درخت بلوط، گندم، گُل سرخ، خزه |
| قارچها | غذا را جذب میکنند، دیوارهٔ سلولی کیتینی دارند، هاگ تولید میکنند. | قارچ خوراکی، کپک نان، مخمر |
| آغازیان4 | یوکاریوت5 تکسلولی، بعضی شبه گیاه و بعضی شبه جانور هستند. | آمیب، جلبک تکسلوی در برکه |
| باکتریها (یا پیدازیان6) | پروکاریوت7، در همه جا حضور دارند، شکلهای میلهای، کروی و مارپیچی. | باکتریهای ماست، باکتریهای داخل خاک |
| باستانان8 | پروکاریوت، اغلب در محیطهای خشن (مثل چشمههای آب گرم، شورابهها) زندگی میکنند. | باستانان نمکدوست در دریاچهٔ ارومیه |
از سلسله تا گونه: یک نردبان هفتپلهای
بعد از انتخاب سلسله، کار دقیقتر میشود. هر سلسله به چند شاخه9 تقسیم میشود. هر شاخه به چند رده10، هر رده به چند راسته11، هر راسته به چند تیره12، هر تیره به چند سرده13 و در نهایت هر سرده شامل یک یا چند گونه میشود.
برای به خاطر سپردن ترتیب این هفت سطح اصلی، میتوانید از جملههای کمکحافظه استفاده کنید. مثلاً: "سگ شجاع راسو را سخت تعقیب کرد" که حروف اول کلمات، مخفف سلسله، شاخه، رده، راسته، تیره، سرده و گونه است.
بیایید این سطوح را برای یک جاندار آشنا، مثلاً سگ خانگی، بررسی کنیم:
| سطح ردهبندی | نام برای سگ خانگی | توضیح |
|---|---|---|
| سلسله | جانوران | بزرگترین گروه. همهٔ جانوران در این سلسله قرار دارند. |
| شاخه | طنابداران | دارای رشتهٔ پشتی (طناب پشتی) در مرحلهای از زندگی. |
| رده | پستانداران | دارای مو، غدد شیری و خونگرم هستند. |
| راسته | گوشتخوارسانان | دندانهای نیش بلند برای پاره کردن گوشت دارند. |
| تیره | سگسانان | شامل سگ، گرگ، روباه و شغال میشود. |
| سرده | Canis | گروهی نزدیک به هم شامل سگ، گرگ و کایوت. |
| گونه | Canis lupus familiaris | نام علمی دقیق سگ اهلی. دو عضو یک گونه میتوانند زاد و ولد کرده و فرزندان بارور داشته باشند. |
ردیابی هویت یک گیاه: از باغچه تا کتابهای علمی
حالا بیایید این سیستم را در عمل و روی یک گیاه ساده، مثل گل لادن که ممکن است در باغچه دیده باشید، امتحان کنیم. یک دانشمند چگونه آن را طبقهبندی میکند؟
ابتدا بررسی میکند که آیا فتوسنتز میکند؟ بله. پس در سلسله گیاهان است. سپس به بافتهای آوندی (رگهای انتقال آب و غذا) نگاه میکند. گل لادن آوند دارد، پس در شاخه گیاهان آوندی قرار میگیرد. بعد به دانهاش توجه میکند. این گیاه دانه دارد و دانه آن داخل میوه محصور شده (مثل یک برجستگی کوچک). پس در رده گیاهان گلدار است. با بررسی شکل گل و برگ، آن را به راستهها و تیرههای کوچکتر ارجاع میدهد تا در نهایت به نام علمی دقیق آن برسد: $Tropaeolum \ majus$. این نام از دو قسمت سرده (Tropaeolum) و گونه (majus) تشکیل شده است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1ردهبندی علمی / تاکسونومی (Taxonomy): شاخهای از زیستشناسی که به توصیف، شناسایی، نامگذاری و طبقهبندی جانداران میپردازد.
2سلسله (Kingdom): بالاترین رده در طبقهبندی جانداران.
3گونه (Species): پایینترین و اصلیترین رده در طبقهبندی. گروهی از جانداران که میتوانند با هم تولیدمثل کرده و فرزندان بارور به دنیا آورند.
4آغازیان (Protista): سلسلهای شامل یوکاریوتهای نسبتاً ساده، که عمدتاً تکسلولی هستند.
5یوکاریوت (Eukaryote): جاندارانی که سلولهای آنها دارای هستهٔ مشخص و غشادار و اندامکهای پیچیده است.
6پیدازیان (Eubacteria): نام دیگر سلسلهٔ باکتریهای واقعی.
7پروکاریوت (Prokaryote): جاندارانی که سلولهای آنها فاقد هستهٔ مشخص و اندامکهای غشادار است. باکتریها و باستانان پروکاریوت هستند.
8باستانان (Archaea): سلسلهای از پروکاریوتها که از نظر ساختاری با باکتریها تفاوت دارند.
9شاخه (Phylum): ردهای در طبقهبندی که در زیر سلسله قرار میگیرد.
10رده (Class): ردهای در طبقهبندی که در زیر شاخه قرار میگیرد.
11راسته (Order): ردهای در طبقهبندی که در زیر رده قرار میگیرد.
12تیره (Family): ردهای در طبقهبندی که در زیر راسته قرار میگیرد.
13سرده (Genus): ردهای در طبقهبندی که در زیر تیره قرار میگیرد و شامل یک یا چند گونهٔ نزدیک به هم است.
