ماه: تنها قمر طبیعی زمین
ماه از نگاه آمار و ارقام
برای اینکه بهتر با همسایه آسمانی خود آشنا شویم، بیایید ابتدا مشخصات اصلی آن را در یک جدول ببینیم. این اعداد کمک میکنند تا اندازه و فاصله ماه را نسبت به زمین بهتر درک کنیم.
| ویژگی | مقدار | مقایسه با زمین |
|---|---|---|
| میانگین فاصله از زمین | 384,400 کیلومتر | تقریباً 30 برابر قطر زمین |
| قطر | 3,474 کیلومتر | تقریباً 1/4 قطر زمین |
| جرم | 7.35 × 1022 کیلوگرم | تقریباً 1/81 جرم زمین |
| گرانش سطحی | 1.62 m/s2 | حدود 1/6 گرانش زمین |
| دمای سطح | منفی 173 تا مثبت 127 درجه سانتیگراد | تفاوت دمای بسیار شدیدتر از زمین |
همانطور که در جدول میبینید، ماه جرمی بسیار کوچکتر از زمین دارد. اگر زمین به اندازه یک توپ بسکتبال باشد، ماه تقریباً به اندازه یک توپ تنیس خواهد بود و فاصله بین آنها حدود 7 متر میشود! گرانش کم ماه به این معنی است که اگر روی آن بایستید، میتوانید خیلی راحت تر بپرید. فضانوردانی که به ماه رفتند، با وجود لباسهای سنگین، حرکات پرشی بلند و عجیبی انجام میدادند.
چرا ماه شکلش تغییر میکند؟ (مراحل ماه)
حتماً توجه کردهاید که ماه همیشه به یک شکل در آسمان دیده نمیشود. گاهی هلال باریکی است، گاهی نیمی از آن روشن است و گاهی به صورت قرص کامل میدرخشد. این تغییر شکلهای ظاهری را مراحل ماه یا اهله ماه مینامند. دلیل این پدیده، موقعیت نسبی ماه، زمین و خورشید است.
ماه خودش نوری ندارد و نور خورشید را بازتاب میدهد. وقتی ماه بین زمین و خورشید قرار میگیرد، سمت رو به زمین آن تاریک است و ما آن را نمیبینیم (ماه نو). به تدریج و با حرکت ماه به دور زمین، بخش بیشتری از نیمه روشن آن به سمت ما میآید و مراحل هلال، تربیع اول و سپس ماه کامل را میبینیم. یک چرخه کامل این مراحل حدود 29.5 روز زمینی طول میکشد که به آن یک ماه قمری3 میگویند.
نقش ماه در زندگی روزمره ما
تاثیر ماه فقط به زیبایی شبها محدود نمیشود. مهمترین کاری که ماه برای زمین انجام میدهد، ایجاد پدیده جزر و مد در اقیانوسهاست. نیروی گرانش ماه آبهای زمین را به سمت خود میکشد و باعث برآمدگی آب در سمت رو به ماه میشود. همزمان، در طرف مقابل زمین نیز برآمدگی دیگری ایجاد میشود. با چرخش زمین، این برآمدگیها جابهجا شده و باعث بالا آمدن آب (مد) و پایین رفتن آن (جزر) در سواحل میشوند.
مثال ملموس: اگر تا به حال به ساحل دریا رفته باشید، حتماً متوجه شدهاید که خط ساحل در طول روز ثابت نیست. گاهی آب تا فاصله زیادی پیش میآید (مد) و گاهی پس مینشینید و بخش زیادی از شنهای ساحل آشکار میشود (جزر). این ریتم طبیعی زندگی بسیاری از جانداران ساحلی را تنظیم میکند.
ماه همچنین مانند یک تثبیتکننده برای کره زمین عمل میکند. وجود ماه و گرانش آن، باعث شده است که محور چرخش زمین نسبت به خورشید در زاویه نسبتاً پایداری باقی بماند. این ثبات، عامل اصلی تغییرات منظم فصلها و آبوهوای نسبتاً پایدار در طول تاریخ زمین است. بدون ماه، زمین نوسانات شدید و غیرقابل پیشبینی محوری داشت که حیات را بسیار سخت میکرد.
سفر به ماه: یک گام بزرگ برای بشر
در 20 ژوئیه 1969 میلادی، انسان رویایی دیرینه را به واقعیت تبدیل کرد. نیل آرمسترانگ، فضانورد آمریکایی، به عنوان اولین انسان قدم بر سطح ماه گذاشت. این مأموریت بخشی از برنامه فضایی آپولو4 ناسا بود. فضانوردان با سفینهای عظیم به ماه سفر کردند و نمونههایی از سنگ و خاک ماه را به زمین آوردند.
| مأموریت | سال (میلادی) | دستاورد اصلی |
|---|---|---|
| آپولو ۱۱ | 1969 | اولین فرود و راهپیمایی انسان بر ماه |
| آپولو ۱۳ | 1970 |
حادثه ؛ بازگشت ایمن خدمه بدون فرود
|
| آپولو ۱۵ | 1971 | استفاده از نخستین خودرو ماهنورد برای کاوش |
| آپولو ۱۷ | 1972 |
آخرین مأموریت با حضور انسان روی ماه
|
تحقیقات روی نمونههای ماه نشان داد که سطح ماه از موادی شبیه به پوسته زمین تشکیل شده، اما تقریباً هیچ آبی در آن وجود ندارد و جو قابل توجهی نیز ندارد. امروزه بسیاری از کشورها قصد دارند دوباره به ماه بازگردند و حتی ایستگاههای دائمی برای زندگی و تحقیق روی آن بسازند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. ماه تقریباً هیچ گرمایی از خودش ساطع نمیکند. نور ماه، بازتاب نور خورشید است و انرژی گرمایی قابل توجهی ندارد. احساس روشنتر بودن شب در هنگام ماه کامل، فقط به دلیل نور مرئی است و ربطی به تغییر دمای هوا ندارد. دمای سطح ماه خودش در روز به 127 درجه سانتیگراد میرسد و در شب به زیر -170 درجه میرسد!
پاسخ: دلیل این پدیده قفل جزر و مدی5 است. زمان چرخش ماه به دور خودش (حرکت وضعی) دقیقاً برابر با زمان چرخش آن به دور زمین (حرکت انتقالی) است، یعنی حدود 27.3 روز. در نتیجه، ماه همیشه یک سمت خود را به سمت زمین نگه میدارد. سمت دیگر ماه را سمت پنهان ماه مینامند که تا قبل از عصر فضا دیده نشده بود.
پاسخ: این یک خطای دید است! وقتی ماه نزدیک خط افق است، ما آن را با درختان، کوهها یا ساختمانها مقایسه میکنیم و در مقایسه با آنها بزرگتر به نظر میرسد. وقتی ماه بالای سر ماست، هیچ چیز برای مقایسه ندارد و کوچکتر دیده میشود. رنگ نارنجی یا قرمز هم به دلیل عبور نور ماه از لایه ضخیمتر جو زمین در نزدیکی افق است که نور آبی پراکنده شده و نور قرمز باقی میماند.
پاورقی
1جزر و مد (Tide): بالا و پایین رفتن دورهای سطح آب دریاها و اقیانوسها که عمدتاً تحت تأثیر گرانش ماه و خورشید رخ میدهد.
2اهله ماه یا مراحل ماه (Lunar Phases): تغییر شکلهای ظاهری ماه در آسمان که در اثر تغییر موقعیت نسبی ماه، زمین و خورشید ایجاد میشود.
3ماه قمری (Lunar Month/Synodic Month): فاصله زمانی بین دو هلال ماه متوالی که حدود ۲۹.۵ روز زمینی طول میکشد.
4آپولو (Apollo): نام برنامه فضایی ناسا که بین سالهای ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۲ با هدف فرود انسان بر ماه اجرا شد.
5قفل جزر و مدی (Tidal Locking): پدیدهای نجومی که در آن زمان چرخش یک جرم آسمانی به دور خودش با زمان چرخش آن به دور جرم دیگر برابر میشود، در نتیجه یک سمت آن همیشه رو به جرم مرکزی است.
