اقتصاد مقاوم1: ساختوساز درونی برای عبور از توفان تحریم
اقتصاد مقاومتی چیست و چرا مهم است؟
تصور کنید یک کشتی بزرگ در اقیانوس هستید. اقتصاد مقاومتی مانند ساخت کشتیای است با بدنهای بسیار محکم، موتورهای یدکی، منابع غذایی داخلی و توانایی جهتیابی با چندین روش. وقتی طوفان (تحریم) میآید، این کشتی نه تنها غرق نمیشود، بلکه میتواند مسیر خود را ادامه دهد. در دنیای واقعی، برخی کشورها به دلایل سیاسی، مورد تحریم4 کشورهای دیگر قرار میگیرند. تحریم یعنی محدود کردن خرید و فروش کالا، خدمات یا تبادل پول با یک کشور. هدف از اقتصاد مقاومتی، «بیاثر کردن» یا کاهش تأثیر این محدودیتها از طریق قوی کردن اقتصاد از درون است.
مهمترین دلیل برای دنبال کردن این راهبرد، حفظ استقلال اقتصادی و امنیت ملی است. کشوری که برای نیازهای اساسی خود مانند غذا، دارو، سوخت و فناوریهای حیاتی، وابسته به دیگران نباشد، در تصمیمگیریهای بینالمللی آزادی عمل بیشتری دارد و مردم آن دچار کمبودهای شدید نمیشوند.
ستونهای اصلی اقتصاد مقاوم: چگونه اقتصاد را مقاوم میسازیم؟
برای ساختن یک اقتصاد مقاوم، باید روی چند پایهٔ اصلی سرمایهگذاری کنیم. این پایهها مانند عضلات بدن هستند که هرچه قویتر باشند، بدن در برابر بیماریها مقاومتر است.
| ستون اصلی | توضیح | مثال ساده |
|---|---|---|
| تولید داخلی و خودکفایی نسبی | توانایی تولید کالاها و خدمات ضروری در داخل کشور، به ویژه در حوزههای غذا، دارو، انرژی و کالاهای اساسی. | به جای واردات دائمی گندم، کشاورزی داخلی را تقویت کنیم تا نیاز خود را تأمین نماییم. |
| تنوعبخشی در صادرات و واردات | وابسته نبودن به یک یا چند کشور خاص برای فروش نفت یا خرید کالا. گسترش شرکای تجاری به مناطق مختلف جهان. | اگر نفت را فقط به یک کشور بفروشیم و آن کشور خرید را قطع کند، ضرر میکنیم. اما اگر به ۱۰ کشور مختلف بفروشیم، خطر کمتر است. |
| اقتصاد دانشبنیان و نوآوری | تکیه بر علم، فناوری و ایدههای نو به جای فروش منابع خام. تولید محصولاتی با فناوری بالا که ارزش افزودهٔ زیادی ایجاد میکنند. | به جای فروش سنگ معدن خام (ارزش کم)، آن را به قطعات الکترونیکی پیشرفته تبدیل و صادر کنیم (ارزش زیاد). |
| اصلاح الگوی مصرف و مدیریت منابع | پرهیز از اسراف، استفادهٔ بهینه از آب، انرژی و سایر منابع ملی. فرهنگسازی برای مصرف کالای داخلی. | خاموش کردن لامپهای اضافی، تعمیر و استفادهٔ طولانیمدت از وسایل به جای دورریز سریع آنها. |
| تابآوری و ذخیرهسازی استراتژیک | ایجاد انبارهای بزرگ از کالاهای اساسی (مانند گندم، دارو، بنزین) برای روزهای بحرانی. داشتن برنامهای برای ادامهٔ فعالیت بانکی و اقتصادی در شرایط سخت. | مانند سنجابی که برای زمستان آذوقه ذخیره میکند، کشور نیز باید ذخیرهای از کالاهای ضروری داشته باشد. |
ریاضیات سادهٔ مقاومت: فرمول وابستگی و امنیت
میتوانیم با یک رابطهٔ سادهٔ ریاضی، ایدهٔ اصلی اقتصاد مقاومتی را نشان دهیم. فرض کنید امنیت اقتصادی یک کشور به دو چیز بستگی دارد: تولید داخلی و تنوع شرکای تجاری.
در این فرمول، $a$ و $b$ اعدادی بزرگتر از صفر هستند که اهمیت هر عامل را نشان میدهند. اگر تولید داخلی ($P$) نزدیک به صفر باشد، حتی با شرکای تجاری زیاد، امنیت اقتصادی کم خواهد بود. همچنین اگر فقط یک شریک تجاری داشته باشیم ($N=1$)، خطر وابستگی بسیار بالا است. هدف اقتصاد مقاومتی، افزایش همزمان$P$ و $N$ است.
مثال عددی: اگر کشوری ۵۰ واحد تولید داخلی داشته باشد اما فقط با ۲ کشور تجارت کند، امنیت اقتصادی آن (با فرض $a=b=1$) برابر است با $50 \times 2 = 100$. اگر همان کشور تولید داخلی را به ۷۰ واحد برساند و شرکای تجاری خود را به ۷ کشور افزایش دهد، امنیت اقتصادی آن به $70 \times 7 = 490$ میرسد که افزایش چشمگیری است!
از مزرعه تا کارخانه: نمونههای عینی اقتصاد مقاومتی در عمل
اجازه دهید با چند مثال واقعی و ملموس، مفهوم اقتصاد مقاومتی را روشنتر کنیم:
مثال ۱: کشاورزی هوشمند و گلخانهها
یک کشور کمآب چگونه میتواند در تولید محصولات کشاورزی به خودکفایی برسد؟ پاسخ: استفاده از فناوریهای نوین مانند آبیاری قطرهای و ساخت گلخانههای مدرن. در آبیاری قطرهای، آب مستقیماً به ریشهٔ گیاه میرسد و تا ۶۰٪ در مصرف آب صرفهجویی میشود. گلخانهها نیز امکان تولید در تمام فصول سال را فراهم میکنند. این کار هم مصرف آب را کم میکند، هم وابستگی به واردات میوه و سبزیجات را کاهش میدهد.
مثال ۲: تبدیل علم به ثروت (اقتصاد دانشبنیان)
فرض کنید یک تیم دانشآموزی در یک کارگاه فناوری (فبلب) مدرسه، موفق به ساخت یک ریزتراشهٔ ساده برای کنترل دما میشود. اگر از این ایده حمایت شود و به تولید انبوه برسد، نه تنها نیاز داخلی را برطرف میکند، بلکه میتواند به کشورهای همسایه نیز صادر شود. این دقیقاً همان تولید دانشبنیان است که در اقتصاد مقاومتی بسیار ارزشمند است.
مثال ۳: بازیافت و اقتصاد چرخهای
به جای استخراج همیشگی از معادن و تخریب محیط زیست، میتوان مواد بازیافتی مانند آهن، آلومینیوم، پلاستیک و کاغذ را دوباره به چرخهٔ تولید بازگرداند. این کار چند فایده دارد: صرفهجویی در منابع طبیعی، کاهش هزینهٔ تولید، ایجاد اشتغال و کاهش وابستگی به واردات مواد خام. یک کشور مقاوم، در بازیافت نیز پیشرو است.
پرسشهای مهم و برداشتهای نادرست
- مصرف هوشمند: انتخاب کالای داخلی با کیفیت به جای کالای خارجی مشابه. صرفهجویی در مصرف آب، برق و گاز.
- افزایش مهارت: دانشآموزان با یادگیری علوم، ریاضی، فناوری و مهارتهای فنی، نیروی انسانی آیندهساز کشور میشوند.
- کارآفرینی: راهاندازی کسبوکارهای کوچک مبتنی بر ایدههای نو (مانند تولید اپلیکیشن، صنایع دستی خلاقانه، خدمات اینترنتی).
- فرهنگسازی: ترویج روحیهٔ جهادی، قناعت و دوری از اسراف در خانواده و جامعه.
اقتصاد مقاومتی یک راهبرد دفاعی-تهاجمی هوشمندانه است. دفاعی، زیرا از اقتصاد در برابر تهدیدات خارجی محافظت میکند. تهاجمی، زیرا به توسعهٔ درونزا و پایدار کشور میانجامد. موفقیت این راهبرد، نیازمند عزم ملی، مشارکت همهٔ آحاد جامعه (از دانشآموز تا صنعتگر و سیاستگذار) و نگاهی بلندمدت است. همانطور که یک ورزشکار با تمرین مداوم عضلات خود را تقویت میکند تا در مسابقه آسیب نبیند، یک کشور نیز باید با سرمایهگذاری روی تولید، علم، فناوری و مدیریت منابع، «عضلات اقتصادی» خود را قوی کند تا در گردباد تحریمها، نه تنها آسیب نبیند، بلکه فرصتی برای رشد و پیشرفت بیشتر بیابد.
پاورقی
[1] اقتصاد مقاوم (Resistive Economy): یک مفهوم راهبردی در اقتصاد که بر کاهش آسیبپذیری در برابر شوکهای خارجی تأکید دارد.
[2] خوداتکایی (Self-reliance): توانایی تأمین نیازها با تکیه بر منابع و ظرفیتهای داخلی.
[3] تابآوری (Resilience): قابلیت یک سیستم (مانند اقتصاد) برای جذب شوک، تطبیق با شرایط جدید و بازگشت به حالت تعادل.
[4] تحریم (Sanction): اقدام تنبیهی یک یا چند کشور علیه کشور دیگر، معمولاً از طریق محدودیتهای تجاری و مالی.
[5] خودکفایی (Autarky): وضعیتی که یک کشور کلیهٔ نیازهای خود را بدون هیچ گونه تجارت خارجی تأمین میکند. این حالت ایدهآل نیست و در اقتصاد مقاومتی مورد نظر نیست.
