جهتیابی: راهنمای طبیعت برای پیدا کردن مسیر
چهار جهت اصلی: الفبای جهتیابی
پیش از یادگیری هر روشی، باید با الفبای جهتیابی آشنا شویم. چهار جهت اصلی عبارتند از: شمال، جنوب، شرق و غرب. یک روش ساده برای به خاطر سپردن رابطه بین آنها این است: اگر رو به شمال بایستید، دست راست شما نشاندهنده شرق، دست چپتان نشاندهنده غرب و پشت سر شما جنوب خواهد بود. بین هر دو جهت اصلی، یک جهت فرعی قرار دارد، مثلاً شمال شرقی. نکته کلیدی اینجاست که اگر تنها یکی از این جهات را پیدا کنید، میتوانید بقیه را به راحتی تشخیص دهید.
| منبع نوری | روش | جهت تشخیص دادهشده | ملاحظات |
|---|---|---|---|
| خورشید (روز) | طلوع و غروب تقریبی | شرق و غرب | در اول بهار و پاییز دقیقتر است. در سایر فصلها انحراف دارد. |
| خورشید (روز) | ساعت عقربهدار | شمال و جنوب | مخصوص نیمکره شمالی. ساعت باید روی وقت صحیح تنظیم باشد. |
| ستارگان (شب) | ستاره قطبی | شمال | با کمک صورتهای فلکی دباکبر یا ذاتالکرسی پیدا میشود. |
| ماه (شب) | شکل هلال | غرب | در نیمه اول ماه، برآمدگی هلال به سمت غرب است. |
سه روش عملی برای جهتیابی در روز
فرض کنید در یک اردوی مدرسه یا یک پیادهروی خانوادگی هستید. چگونه میتوانید بدون وسیله خاصی جهتها را پیدا کنید؟
1. روش طلوع و غروب خورشید: این سادهترین روش است. خورشید تقریباً از سمت شرق طلوع و در سمت غرب غروب میکند. البته این یک قاعده تقریبی است و محل دقیق طلوع و غروب در فصلهای مختلف کمی تغییر میکند. برای مثال، در تابستان، خورشید شمالیتر از شرق دقیق طلوع میکند. با این حال، برای یک تخمین اولیه و در مواقعی که گم شدهاید، همین قاعده ساده میتواند بسیار راهگشا باشد.
2. روش ساخت ساعت آفتابی با سایه: این روش که به «سایه-نوک» معروف است، دقیقتر از روش قبل عمل میکند. مراحل آن به شرح زیر است:
1. یک چوب صاف و نسبتاً بلند (مثلاً به طول یک متر) را به صورت عمودی در زمینی صاف و هموار قرار دهید.
2. نوک سایه چوب را با یک سنگ یا چوب کوچک علامتگذاری کنید (این نقطه را نقطه «الف» بنامید).
3. 10 تا 15 دقیقه صبر کنید تا سایه چند سانتیمتر جابهجا شود.
4. نوک سایه جدید را نیز علامت بزنید (نقطه «ب»).
5. یک خط مستقیم از نقطه «الف» به نقطه «ب» رسم کنید. این خط، جهت تقریبی غرب به شرق را نشان میدهد (نقطه اول غرب و نقطه دوم شرق است).
6. حالا طوری بایستید که پای چپتان روی نقطه اول (غرب) و پای راستتان روی نقطه دوم (شرق) باشد. در این حالت، روبروی شما شمال و پشت سرتان جنوب خواهد بود.
3. روش استفاده از ساعت عقربهدار: اگر ساعت مچی عقربهدار به دست دارید، میتوانید از آن به عنوان یک قطبنمای ساده استفاده کنید (این روش برای نیمکره شمالی زمین است). ساعت را به صورت افقی در کف دست بگیرید. عقربه ساعتشمار (عقربه کوتاه) را به سمت خورشید بگیرید، به طوری که سایه عقربه دقیقاً در امتداد خودش قرار گیرد. حالا زاویه بین عقربه ساعتشمار و عدد 12 روی صفحه ساعت را در نظر بگیرید. نیمساز این زاویه، جهت جنوب را نشان میدهد. به زبان سادهتر، اگر یک چوبکبریت را درست در وسط فاصله عقربه ساعتشمار و عدد 12 قرار دهید، آن چوبکبریت جهت شمالی-جنوبی دارد.
جهتیابی در شب: نقشهخوانی از آسمان
شبها که خورشید در کار نیست، ستارگان نقشهخوان ما میشوند. مهمترین ستاره برای ما در نیمکره شمالی، ستاره قطبی است. این ستاره تقریباً همیشه در جای ثابتی در آسمان قرار دارد و جهت شمال را نشان میدهد. اما چگونه آن را پیدا کنیم؟
برای یافتن ستاره قطبی، باید به دنبال دو صورت فلکی معروف باشید: دب اکبر (خرس بزرگ) و ذاتالکرسی. دب اکبر هفت ستاره دارد که به شکل یک ملاقه یا آبگردان در آسمان دیده میشود. دو ستاره انتهای «کاسه» ملاقه (که به آنها «ستارههای راهنما» میگویند) را در نظر بگیرید. خطی فرضی بین این دو ستاره رسم کنید و این خط را به اندازه پنج برابر فاصله بین همان دو ستاره ادامه دهید. به این ترتیب به ستاره نسبتاً پرنوری میرسید که همان ستاره قطبی است. صورت فلکی ذاتالکرسی نیز که شبیه حرف W انگلیسی است، تقریباً در طرف مقابل دب اکبر قرار دارد و میتوان از آن هم برای پیدا کردن ستاره قطبی استفاده کرد.
اگر ماه در آسمان باشد، میتوان از آن نیز کمک گرفت. در نیمه اول ماه قمری، اگر دو سر هلال ماه را با خطی فرضی به هم وصل کنید، شکلی شبیه حرف انگلیسی P ایجاد میشود. در این حالت، سمت برآمده هلال، جهت غرب را نشان میدهد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک باور رایج اما نادرست است. خورشید فقط در دو روز از سال (اعتدال بهاری و پاییزی) دقیقاً از شرق جغرافیایی طلوع و در غرب غروب میکند. در سایر روزها، بسته به فصل، محل طلوع و غروب تا حدود 23.5 درجه به سمت شمال یا جنوب جابهجا میشود. بنابراین، روش طلوع و غروب فقط یک تخمین تقریبی و سریع ارائه میدهد.
پاسخ: خیر، روش توضیح دادهشده مخصوص نیمکره شمالی است. در نیمکره جنوبی، روش متفاوتی به کار میرود. در آنجا باید عدد 12 روی ساعت را به سمت خورشید بگیرید. نیمساز زاویه بین عدد 12 و عقربه ساعتشمار، این بار جهت شمال را نشان میدهد.
پاسخ: در چنین شرایطی میتوان از نشانههای طبیعی دیگر به عنوان آخرین راهحل و با احتیاط زیاد استفاده کرد. برای مثال، در نیمکره شمالی، تنه درختان جنگلی ممکن است در سمت شمال (به دلیل دریافت نور کمتر) پوشیده از خزه باشند. همچنین، حلقههای سنی در مقطع یک درخت بریدهشده در سمت جنوب (به دلیل رشد بیشتر) معمولاً پهنتر و با فاصله بیشتری از هم هستند. توجه کنید که این روشها بسیار تقریبی و غیردقیق هستند و تحت تأثیر عوامل محلی زیادی قرار میگیرند، بنابراین فقط در کنار سایر روشها و در صورت ناچاری میتوان به آنها اتکا کرد.
پاورقی
1. ستاره قطبی (Polaris): درخشانترین ستاره صورت فلکی Ursa Minor (خرس کوچک). به دلیل نزدیکی به محور چرخش زمین، تقریباً ثابت به نظر میرسد و جهت شمال جغرافیایی را نشان میدهد.
2. دب اکبر (Ursa Major): یکی از معروفترین صورتهای فلکی در نیمکره شمالی، متشکل از هفت ستاره که به شکل یک ملاقه دیده میشود. دو ستاره انتهایی کاسه آن، «راهنمای» یافتن ستاره قطبی هستند.
3. ذاتالکرسی (Cassiopeia): صورت فلکی دیگری در نیمکره شمالی با پنج ستاره برجسته که به شکل حرف W یا M قرار گرفتهاند. این صورت فلکی نیز برای یافتن ستاره قطبی کاربرد دارد.
4. اعتدال (Equinox): زمانهایی از سال (اوایل بهار و پاییز) که طول روز و شب تقریباً برابر میشود و خورشید دقیقاً از نقطه شرق حقیقی طلوع و در غرب حقیقی غروب میکند.
