ستاره قطبی: قطبنمای طبیعی آسمان
ستاره قطبی چیست و چرا ثابت به نظر میرسد؟
زمین همانند یک فرفره غولپیکر، به دور محور خود میچرخد. این محور چرخش، خطی فرضی است که از قطب شمال جغرافیایی تا قطب جنوب کشیده شده است. حالا تصور کنید که این خط را به سوی آسمان ادامه دهیم. تقریباً در نقطهای که این خط از کره آسمان میگذرد، یک ستاره درخشان به نام ستاره قطبی قرار دارد. به همین دلیل، به نظر میرسد که همه ستارگان دیگر به دور این ستاره میچرخند، در حالی که خودش ثابت ایستاده است.
برای درک بهتر، یک چرخوفلک3 را در شهربازی تصور کنید. صندلیهای دور آن در حال چرخش هستند (مانند ستارگان دیگر)، اما مرکز یا محور چرخش آن (مانند ستاره قطبی) ثابت است. این پدیده به دلیل موقعیت مکانی خاص زمین و ستاره قطبی رخ میدهد.
چگونه ستاره قطبی را در آسمان پیدا کنیم؟
پیدا کردن ستاره قطبی بسیار ساده است و تنها نیاز به شناخت یک صورت فلکی4 معروف دارد: دباکبر5 یا "هفت اورنگ" که به شکل یک ملاقه بزرگ در آسمان دیده میشود.
| مرحله | روش انجام | توضیح |
|---|---|---|
| 1 | صورت فلکی دباکبر را پیدا کنید. | این صورت فلکی شبیه یک ملاقه یا یک دیگ بزرگ است و معمولاً در آسمان نیمکره شمالی بهراحتی دیده میشود. |
| 2 | دو ستاره انتهایی کاسه ملاقه را مشخص کنید. | این دو ستاره که "دلیل" یا "نشانگر" نامیده میشوند، به سمت دسته ملاقه نیستند. |
| 3 | خطی فرضی از این دو ستاره به سمت بیرون بکشید. | فاصله بین این دو ستاره را تقریباً 5 برابر کنید و به سمت بالا (دور از کاسه) ادامه دهید. |
| 4 | به اولین ستاره درخشان برخورد میکنید. | این ستاره، ستاره قطبی است که تقریباً در انتهای دسته صورت فلکی دب اصغر6 (ملاقه کوچک) قرار دارد. |
این روش ساده، قرنهاست که توسط مسافران، کوهنوردان و دریانوردان استفاده میشود. برای تمرین، میتوانید در یک شب صاف و به دور از نور شهر، این کار را امتحان کنید.
کاربرد ستاره قطبی: از جهتیابی تا سفرهای اکتشافی
پیش از اختراع قطبنما، ستاره قطبی مهمترین ابزار برای جهتیابی بود. دریانوردانی مانند فینیقیان و وایکینگها با نگاه کردن به این ستاره، مسیر خود را در اقیانوسهای پهناور پیدا میکردند. حتی در داستانها و اشعار کهن فارسی نیز به عنوان نماد ثبات و راهنما از آن یاد شده است.
امروزه نیز اگر در طبیعت (مثلاً در یک اردوی مدرسه) گم شوید و تلفن همراهتان آنتن ندهد، پیدا کردن ستاره قطبی میتواند به شما کمک کند تا جهت شمال را پیدا کنید. اگر رو به شمال بایستید، دست راست شما شرق، دست چپ شما غرب و پشت سرتان جنوب خواهد بود. این یک مهارت بقای ساده اما بسیار مفید است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. ستاره قطبی ستارهای با قدر متوسط7 است و از بسیاری ستارگان دیگر کمنورتر است. شهرت آن به دلیل موقعیت منحصر بهفردش است، نه درخشندگی فوقالعاده آن. پرنورترین ستاره آسمان شب، شباهنگ8 (سیریوس) است.
پاسخ: خیر. به دلیل پدیدهای به نام حرکت تقدیمی9، محور چرخش زمین به آرامی مانند یک فرفره در حال چرخش میچرخد. این چرخش خیلی کند است (یک دور کامل حدود 26,000 سال طول میکشد). بنابراین، در آیندههای دور، ستارههای دیگری به عنوان "ستاره قطبی" زمین عمل خواهند کرد. حدود 12,000 سال دیگر، ستاره پرنور نسر واقع10 نزدیک به قطب شمال آسمانی خواهد بود.
پاسخ: خیر. ستاره قطبی فقط از نیمکره شمالی زمین قابل مشاهده است. ستارهای که مستقیماً بالای قطب جنوب جغرافیایی قرار دارد، چندان پرنور نیست و به آسانی دیده نمیشود. ساکنان نیمکره جنوبی از صورتهای فلکی دیگری مانند صلیب جنوبی برای جهتیابی استفاده میکنند.
پاورقی
1 ستاره قطبی (Polaris) – همچنین با نامهای جدی و الفا دب اصغر شناخته میشود.
2 سیستم سهتایی (Triple Star System) – سامانهای از سه ستاره که بر اثر گرانش به دور یک مرکز مشترک میگردند.
3 چرخوفلک (Ferris Wheel) – چرخی بزرگ و چرخان با صندلیهای آویزان برای سرگرمی.
4 صورت فلکی (Constellation) – الگوها یا شکلهایی که انسانها از گروههای ستارهای در آسمان تشخیص دادهاند.
5 دباکبر (Ursa Major) – یکی از معروفترین و بزرگترین صورتهای فلکی نیمکره شمالی.
6 دب اصغر (Ursa Minor) – صورت فلکی کوچکتری که ستاره قطبی در انتهای دسته آن قرار دارد.
7 قدر (Magnitude) – مقیاسی برای اندازهگیری روشنایی ظاهری اجرام آسمانی از دید ناظر زمینی. عدد کمتر به معنای درخشندگی بیشتر است.
8 شباهنگ (Sirius) – پرنورترین ستاره آسمان شب از دید زمین.
9 حرکت تقدیمی (Precession) – حرکت کند و مخروطی شکل محور چرخش زمین که بر اثر نیروهای گرانشی خورشید و ماه ایجاد میشود.
10 نسر واقع (Vega) – یکی از درخشانترین ستارگان آسمان و ستاره اصلی صورت فلکی شلیاق.
