کالای عمومی (Public Good): وقتی یک چیز متعلق به همه است
کالای عمومی چیست؟ از تعریف تا ویژگیها
در دنیای اقتصاد، کالاها و خدمات مختلفی وجود دارند. بعضی از آنها مثل یک بستنی یا یک خودکار شخصی هستند. اگر شما یک بستنی را بخورید، دیگر کسی نمیتواند همان بستنی را بخورد. این کالاها رقابتی هستند. اما گروه دیگری از کالاها هستند که داستان کاملاً متفاوتی دارند: کالاهای عمومی.
کالای عمومی، کالا یا خدماتی است که دو ویژگی اصلی و منحصر به فرد دارد:
| ویژگی | توضیح | مثال ساده |
|---|---|---|
| رقابتناپذیری در مصرف5 | استفاده یک نفر از کالا، از مصرف همزمان دیگران جلوگیری نمیکند. گنجایش مصرف آن نامحدود است (در حد ظرفیت). | یک پارک عمومی: لذت بردن شما از هوای پارک، مانع لذت بردن خانواده دیگری از همان هوا و فضا نمیشود. |
| طردناپذیری6 | نمیتوان کسی را از استفاده یا بهرهمندی از آن کالا محروم کرد، حتی اگر پولی برای آن نپردازد. | چراغ راهنمایی: شما نمیتوانید فردی را که مالیات نداده، از دیدن چراغ قرمز و توقف بر اساس آن منع کنید. همه آن را میبینند و از ایمنی آن (به صورت غیرمستقیم) بهره میبرند. |
برای درک بهتر، یک آتشبازی در آسمان شهر را تصور کنید. همه ساکنان میتوانند آن را تماشا کنند (رقابتناپذیر). همچنین نمیشود به برخی افراد بگویید "چشمهای خود را ببندید، چون شما بلیط نخریدهاید!" (طردناپذیر). این یک مثال کلاسیک از کالای عمومی است.
انواع کالاها در یک نگاه: از خصوصی تا عمومی
اقتصاددانان کالاها را بر اساس دو ویژگی رقابتپذیری و طردپذیری به چهار دسته تقسیم میکنند. این تقسیمبندی به ما کمک میکند بفهمیم هر نوع کالا چگونه باید تأمین شود.
| طردپذیری (محروم کردن دیگران آسان است؟) | |
|---|---|
| بله (قابل طرد) | خیر (طردناپذیر) |
|
رقابتپذیر در مصرف کالای خصوصی مثال: سیب، خودرو، دفترچه |
رقابتپذیر در مصرف منابع مشترک مثال: ماهیهای اقیانوس، مراتع عمومی |
|
رقابتناپذیر در مصرف کالاهای باشگاهی/انحصاری مثال: کانالهای ماهوارهای رمزدار، استخر خصوصی |
رقابتناپذیر در مصرف کالای عمومی خالص مثال: دفاع ملی، دانش پایه، روشنایی فانوس دریایی |
همانطور که در جدول میبینید، کالای عمومی خالص در خانه پایین-راست قرار دارد: هم طردناپذیر و هم رقابتناپذیر.
چالش بزرگ: مسئله سوار مجانی
ویژگیهای جالب کالای عمومی یک مشکل بزرگ اقتصادی ایجاد میکند: مسئله سوار مجانی4. از آنجایی که هیچکس را نمیتوان از مصرف کالای عمومی محروم کرد، انگیزه افراد برای پرداخت داوطلبانه هزینه آن کاهش مییابد. هر فرد امیدوار است دیگران هزینه را بپردازند و او به صورت رایگان از منافع آن بهرهمند شود.
فرض کنید اهالی یک محله میخواهند برای امنیت بیشتر، یک نگهبان مشترک استخدام کنند. اگر نگهبان استخدام شود، همه از امنیت آن بهره میبرند، حتی آنهایی که پولی پرداخت نکردهاند. بنابراین ممکن است بسیاری از افراد با خود فکر کنند: "چرا من پول بدهم؟ اگر دیگران پول دهند، من هم به صورت رایگان در امان خواهم بود!" اگر همه اینگونه فکر کنند، هیچکس پولی نمیپردازد و نگهبان استخدام نمیشود و جامعه از یک کالای مفید (امنیت) محروم میماند.
فرض کنید هزینه ساخت یک فانوس دریایی $10,000 باشد و 100 کشتیدار از آن سود ببرند. سود هر کشتیدار از وجود فانوس $200 است. سود کل برای جامعه برابر است با: $ (100 \times 200) - 10,000 = 10,000$. این پروژه برای کل جامعه سودآور است. اما اگر هر کشتیدار فقط به سود شخصی خود فکر کند، ممکن است امیدوار باشد دیگران پول دهند و او سوار مجانی شود. اگر همه این فکر را کنند، فانوس ساخته نمیشود، در حالی که ساختش برای همه مفید بود.
کالای عمومی در زندگی روزمره و نقش دولت
خیلی از چیزهایی که هر روز از آنها استفاده میکنیم یا از وجودشان سود میبریم، کالای عمومی هستند یا ویژگیهایی شبیه به آن دارند. در این بخش، چند مثال عملی و نقش معمول دولت در تأمین آنها را بررسی میکنیم.
| مثال کالا/خدمت | تحلیل ویژگیها | نقش معمول دولت |
|---|---|---|
| دفاع ملی (ارتش) | امنیت ایجاد شده برای یک شهروند، امنیت دیگران را کم نمیکند (رقابتناپذیر). نمیتوان کسی را از تحت پوشش این امنیت بودن محروم کرد (طردناپذیر). یک کالای عمومی خالص. | تأمین کننده اصلی از طریق بودجه عمومی (مالیات). حل مسئله سوار مجانی. |
| دانش پایه و تحقیقات علمی | یافتههای علمی (مثل قضیه فیثاغورث) توسط همه قابل استفاده است بدون کاهش دسترسی دیگران. طردکردن افراد از دانش بسیار دشوار است. | حمایت مالی از دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی، اعطای گرانت. |
| پارکهای عمومی و فضاهای سبز | تا قبل از شلوغی شدید، رقابتناپذیر است. در عمل طرد افراد ممکن است (گذاشتن نرده!) اما معمولاً برای همه باز است. یک کالای عمومی ناقص. | ساخت، نگهداری و مدیریت توسط شهرداری با استفاده از عوارض و مالیات. |
| پخش رادیویی و تلویزیونی (آنتن قدیمی) | هر کس با یک گیرنده میتواند سیگنال را دریافت کند بدون اینکه برای دیگران هزینه اضافی ایجاد شود (رقابتناپذیر). طردکردن افراد از دریافت سیگنال در عمل سخت است. | گاهی تأمین مستقیم (شبکه ملی) یا تنظیم مقررات برای پخشکنندگان خصوصی. |
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
- زیرساخت اینترنت (مثل کابلهای فیبر نوری): میتواند حالت کالای انحصاری طبیعی8 داشته باشد: هزینه اولیه بالا، اما پس از ساخت، ارائه خدمت به کاربران اضافی هزینه بسیار کمی دارد (تا حدی رقابتناپذیر). اما به راحتی میتوان افراد را از اتصال محروم کرد (طردپذیر). پس کالای عمومی خالص نیست.
- محتوای رایگان وب (مثل ویکیپدیا): تا زمانی که پهنای باند کافی باشد، مصرف یک نفر از محتوا، مصرف دیگران را کم نمیکند (رقابتناپذیر). اما میتوان دسترسی به سایت را مسدود کرد (طردپذیر). بنابراین یک کالای باشگاهی رایگان است.
- اخذ عوارض اجباری: مثلاً یک شرکت خصوصی جاده بسازد و دولت حق عوارض گرفتن از رانندگان را به مدت مشخصی به آن بدهد.
- تبدیل به کالای نیمهخصوصی: اضافه کردن ویژگی طردپذیری. مثلاً یک پارک عمومی را با نرده محصور کنند و بلیط بفروشند (تبدیل به کالای باشگاهی).
- حمایت دولت: دولت به شرکت خصوصی یارانه بدهد تا کالای عمومی را تولید کند، زیرا سود اجتماعی آن بیشتر از سود خصوصی است.
پاورقی
1کالای عمومی (Public Good): کالا یا خدماتی که مصرف آنها توسط یک فرد، مصرف دیگران را کاهش نمیدهد (غیررقابتی) و محروم کردن افراد از مصرف آنها دشوار یا پرهزینه است (غیرقابل طرد).
2مصرف همزمان (Simultaneous Consumption): قابلیت استفاده چندین نفر از یک کالا در یک زمان، بدون کاهش کیفیت یا مقدار کالا برای هر یک.
3حذف افراد از مصرف (Exclusion): امکان جلوگیری فیزیکی یا قانونی از استفاده یک فرد از کالا یا خدمت، معمولاً در ازای دریافت پول.
4سوار مجانی (Free Rider): فردی که از یک کالا یا خدمت عمومی بهره میبرد اما از پرداخت سهم خود برای هزینههای آن خودداری میکند.
5رقابتناپذیری در مصرف (Non-Rivalry in Consumption): ویژگی یک کالا که استفاده اضافی یک نفر از آن، هزینه اضافی برای تهیه آن کالا ایجاد نکند و در دسترس بودن آن را برای دیگران کاهش ندهد.
6طردناپذیری (Non-Excludability): ویژگی یک کالا که جلوگیری از استفاده افرادی که هزینه آن را نپرداختهاند، دشوار یا پرهزینه باشد.
7سودمندی خارجی (Externality): اثر مثبت یا منفی یک فعالیت اقتصادی بر افراد ثالثی که در آن فعالیت مشارکت مستقیم ندارند. مثلاً سود جامعه از تحصیل یک فرد.
8انحصار طبیعی (Natural Monopoly): وضعیتی که در آن یک شرکت، به دلیل صرفههای مقیاس بسیار بالا، میتواند کالا یا خدمت را با هزینه کمتری نسبت به چند شرکت رقیب تأمین کند (مانند شبکه آب و برق).
