گسل: شکافهای در حال حرکت در پوستهٔ زمین
گسل چیست و چگونه تشکیل میشود؟
برای درک گسل، بیایید یک تکه نان تست را تصور کنید. وقتی این نان را با فشار میشکنید، یک خط شکستگی ایجاد میشود. اگر دو طرف این شکستگی را کمی نسبت به هم بلغزانید، دقیقاً کاری مشابه آنچه در گسل رخ میدهد انجام دادهاید. پوستهٔ زمین از قطعات عظیم سنگی به نام صفحههای زمینساختی2 تشکیل شده که به آرامی روی لایههای زیرین حرکت میکنند. این حرکت، نیروهای عظیمی ایجاد میکند که وقتی از حد تحمل سنگها بیشتر شود، باعث شکستن و ایجاد گسل میشود.
انرژی این نیروها در سنگ ذخیره میشود و وقتی سنگ نتواند بیشتر تحمل کند، ناگهان میشکند و انرژی آزاد میشود. این آزادسازی ناگهانی انرژی همان چیزی است که ما آن را به صورت زلزله احساس میکنیم. به محل دقیق شکست در عمق زمین، کانون3 و نقطهٔ روبروی آن در سطح زمین، مرکز سطحی4 زمینلرزه میگویند.
انواع اصلی گسلها: یک دستهبندی ساده
گسلها را بر اساس جهت حرکت دو قطعهٔ سنگ نسبت به هم دستهبندی میکنند. سه نوع اصلی وجود دارد که درک آنها بسیار آسان است:
| نوع گسل | چگونگی حرکت | اثر روی زمینچهره (نتیجه) | مثال ملموس |
|---|---|---|---|
| گسل عادی5 | دو بلوک از هم دور میشوند. بلوک بالایی به سمت پایین میلغزد. | ایجاد دره یا فرونشست زمین | مانند دو دستی که یک خمیر بازی را از هم میکشند و وسط آن نازک و پایین میرود. |
| گسل معکوس6 | دو بلوک به هم فشرده میشوند. بلوک بالایی به سمت بالا میراند. | ایجاد کوهستان یا چینخوردگی | مانند فشار دادن دو سر یک فرش به سمت مرکز آن که باعث چین خوردن و بلند شدن وسط فرش میشود. |
| گسل امتدادلغز7 | دو بلوک به صورت افقی و در امتداد هم میلغزند. | جابهجایی عوارضی مانند رودخانه یا جاده | مانند مالیدن دو کف دست به هم به صورت افقی. گسل مشهور سان آندریاس در آمریکا از این نوع است. |
گسلها در زندگی ما: از ایجاد کوه تا وقوع زلزله
گسلها فقط یک موضوع تئوری در کتابهای علوم نیستند. آنها نقش بسیار مهمی در شکلدادن به محیط اطراف ما و همچنین اتفاقاتی که در آن رخ میدهد، دارند.
بسیاری از رشتهکوههای عظیم جهان مانند هیمالیا و زاگرس بر اثر فشار صفحات زمینساختی و فعالیت گسلهای معکوس به وجود آمدهاند. در ایران، $ \text{کوههای البرز و زاگرس} $ نمونههای بارز این پدیده هستند. از سوی دیگر، درههای عمیق و زیبا نیز ممکن است حاصل فعالیت گسلهای عادی باشند.
اما مهمترین تأثیر مستقیم گسلها بر زندگی ما، زمینلرزه است. زمانی که لغزش در امتداد یک گسل به طور ناگهانی رخ میدهد، امواج لرزهای ایجاد میکند که به سطح زمین میرسند و باعث لرزش آن میشوند. هرچه انرژی آزادشده بیشتر و فاصلهٔ ما از گسل کمتر باشد، لرزش را شدیدتر احساس میکنیم. به همین دلیل است که شهرهایی که روی گسلهای فعال یا نزدیک به آنها ساخته شدهاند، خطر لرزش بیشتری دارند.
دانشمندان با مطالعهٔ تاریخچهٔ گسلها (مثلاً بررسی لایههای خاک در اطراف آن) سعی میکنند الگوی وقوع زمینلرزهها را بفهمند و مناطق پرخطر را شناسایی کنند. این اطلاعات برای برنامهریزی محل ساخت بیمارستانها، مدارس و خانههای مسکونی بسیار حیاتی است.
پرسشهای رایج دربارهٔ گسلها
پاسخ: خیر. گسلها میتوانند به دو صورت فعال باشند: ۱) خزنده: در این حالت، دو طرف گسل به آرامی و بدون ایجاد لرزش محسوس میلغزند. ۲) قفلشده: در این حالت، اصطکاک مانع لغزش میشود، انرژی ذخیره میشود و در نهایت با یک لغزش ناگهانی و قدرتمند، زمینلرزه رخ میدهد. آنچه خطرناک است، گسلهای فعالی هستند که در حالت قفلشده به سر میبرند.
پاسخ: خیر. حرکت صفحات زمینساختی و در نتیجه فعالیت گسلها، فرآیندی طبیعی و اجتنابناپذیر در سیارهٔ زمین است. کاری که ما میتوانیم انجام دهیم، آمادهسازی و کاهش خطر است. این کار شامل ساختوساز مطابق با اصول مهندسی ضد زلزله، شناسایی گسلهای فعال، تدوین برنامههای مقابله با بحران و آموزش همگانی میشود.
پاسخ: نه لزوماً. ترس کمکی نمیکند، اما آگاهی و آمادگی کمک زیادی میکند. بسیاری از مناطق جهان روی گسلهای فعال قرار دارند اما با رعایت اصول ایمنی و ساختوساز مناسب، زندگی عادی در جریان است. مهم این است که بدانیم در صورت وقوع زمینلرزه چگونه رفتار کنیم، محلهای امن خانه را بشناسیم و کیف کمکهای اولیه داشته باشیم.
پاورقی
۱. گسل (Fault): شکستگی در پوستهٔ زمین که در دو سوی آن، جابهجایی قابل اندازهگیری رخ داده است.
۲. صفحهٔ زمینساختی (Tectonic Plate): قطعات عظیم و سخت سنگکره (لیتوسفر) که بر روی لایههای نرمتر زیرین خود حرکت میکنند.
۳. کانون یا هایپوسنتر (Hypocenter): نقطهای در عمق زمین که انرژی زمینلرزه از آنجا آزاد میشود.
۴. مرکز سطحی یا اپیسنتر (Epicenter): نقطهای بر روی سطح زمین که مستقیماً بالای کانون زمینلرزه قرار دارد.
۵. گسل عادی (Normal Fault): گسلی که در آن بلوک بالایی نسبت به بلوک پایینی به سمت پایین حرکت میکند.
۶. گسل معکوس (Reverse Fault): گسلی که در آن بلوک بالایی نسبت به بلوک پایینی به سمت بالا حرکت میکند.
۷. گسل امتدادلغز (Strike-slip Fault): گسلی که در آن حرکت دو بلوک عمدتاً به صورت افقی و موازی با امتداد گسل است.
