زمینلرزه: وقتی زمین زیر پایتان میلرزد!
زمینلرزه از کجا میآید؟ پازل ورقههای زمین
تصور کنید تخم مرغی آبپز شدهاید. پوستهٔ نازک و شکنندهٔ آن شبیه به پوستهٔ سنگی زمین ماست. این پوسته یک تکه نیست، بلکه از قطعات بزرگ و کوچکی به نام ورقههای زمینساختی1 تشکیل شده که بر روی لایهای نرمتر و داغتر شناورند. حرکت بسیار کند این ورقهها (چند سانتیمتر در سال) باعث ایجاد نیرو در لبههای آنها میشود. وقتی این نیرو از استحکام سنگها بیشتر شود، سنگها به طور ناگهانی میشکنند و انرژی ذخیره شده را به صورت امواج لرزهای آزاد میکنند. نقطهای در عمق زمین که شکست آغاز میشود، کانون2 (هیپوسنتر) و نقطهٔ دقیقاً بالای آن روی سطح زمین، مرکز سطحی3 (اپیسنتر) نام دارد.
گسل: زخم کهنهٔ پوستهٔ زمین
شکستگیای در سنگهای پوسته که در دو سوی آن، جابهجایی وجود دارد، گسل4 نامیده میشود. گسلها محلهای اصلی وقوع زمینلرزهها هستند. به این ترتیب که دو قطعهٔ سنگ در دو طرف گسل به هم قفل میشوند و حرکت ورقهها ادامه مییابد، اما سنگها جابهجا نمیشوند. نیرو انباشته میشود تا سرانجام قفل گسیخته شده و زمینلرزه رخ میدهد.
| نوع گسل | نحوه حرکت | مثال مشابه |
|---|---|---|
| گسل عادیکششی | یک بلوک به سمت پایین نسبت به بلوک دیگر حرکت میکند. | وقتی یک کیک اسفنجی را از وسط با احتیاط از هم جدا میکنید. |
| گسل معکوسفشاری | یک بلوک به سمت بالا روی بلوک دیگر میراند. | تصور کنید دو دست خود را از دو طرف به یک کتاب فشار دهید و یکی از دستها کتاب را به بالا بلغزاند. |
| گسل امتدادلغزبرشی | دو بلوک به صورت افقی در امتداد هم میلغزند. | مالیدن دو دست به هم، مثل زمانی که احساس سرما میکنید. |
زلزله را چگونه اندازهگیری میکنند؟ بزرگی و شدت
برای سنجش زمینلرزه دو مفهوم کلیدی داریم: بزرگی5 و شدت6. بزرگی، مقدار انرژی آزاد شده در کانون زمینلرزه را نشان میدهد و با دستگاه لرزهسنج7 ثبت و به صورت یک عدد واحد (مثلاً 6.8) گزارش میشود. مقیاس معروف آن، مقیاس ریشتر است که لگاریتمی است، یعنی افزایش یک واحد در آن (مثلاً از 5 به 6) به معنی حدود 32 برابر شدن انرژی آزاد شده است! شدت، معیاری برای توصیف اثرات لرزه بر انسانها، سازهها و طبیعت در یک مکان خاص است (مثلاً "شدت زیاد در شهر الف" و "شدت کم در شهر ب").
آمادهباش برای لرزه: از مدرسه تا خانه
آمادگی در برابر زمینلرزه، اضطراب را کم کرده و جانها را نجات میدهد. این آمادگی سه مرحله دارد: قبل، حین و بعد از زمینلرزه. قبل از آن، باید در خانه و مدرسه کیت کمکهای اولیه، آب و غذای اضطراری داشته باشیم. مبلمان سنگین (مثل کتابخانه) را به دیوار پیچ کنیم و نقاط امن (مثل زیر میزهای محکم و کنار دیوارهای داخلی) را شناسایی کنیم. در حین زمینلرزه، اصل «خم شو، پناه بگیر، صبر کن» را فراموش نکنید. یعنی فوراً خم شوید، زیر یک میز محکم پناه بگیرید و تا پایان لرزه آنجا بمانید. اگر در رختخواب هستید، همانجا بمانید و با بالش از سرتان محافظت کنید. به هیچ وجه از آسانسور استفاده نکنید. بعد از اتمام لرزه، با آرامش و مراقبت از اشیای شکسته و سقوط کرده، ساختمان را ترک کنید و به نقطهٔ باز و امن از پیش تعیین شده بروید.
سوالهای پرتکرار دربارهٔ زمینلرزه
پاسخ: خیر. با دانش امروز، پیشبینی دقیق زمان، مکان و بزرگی یک زمینلرزهٔ خاص ممکن نیست. دانشمندان میتوانند مناطق پرریسک (لرزهخیز) را شناسایی و احتمال وقوع زلزلههای بزرگ را در بازههای زمانی طولانیمدت (مثلاً 30 ساله) تخمین بزنند، اما نه مثل پیشبینی هواشناسی.
پاسخ: پسلرزهها8 لرزههای کوچکتری هستند که پس از شوک اصلی (پیشلرزه) رخ میدهند. اینها در اثر تنظیم مجدد سنگها در اطراف گسلِ جابهجا شده ایجاد میشوند. مانند زمانی که پس از حرکت یک میز، وسایل روی آن کمی جابهجا شده و صدا میدهند. پسلرزهها ممکن است روزها، ماهها یا حتی سالها ادامه یابند.
پاسخ: شدت خسارت فقط به بزرگی زلزله بستگی ندارد. عواملی مانند عمق کانون (زلزلههای کمعمق مخربترند)، فاصله از مرکز سطحی، جنس زمین (خاک نرم لرزش را تشدید میکند) و مهمتر از همه، استحکام ساختمانها و میزان آمادگی مردم نقش تعیینکنندهای دارند.
پاورقی
1 ورقههای زمینساختی (Tectonic Plates)
2 کانون یا هیپوسنتر (Hypocenter/Focus)
3 مرکز سطحی یا اپیسنتر (Epicenter)
4 گسل (Fault)
5 بزرگی (Magnitude)
6 شدت (Intensity)
7 لرزهسنج (Seismometer)
8 پسلرزه (Aftershock)
