بزرگترین قطعه از پازل زمین: ورقه اقیانوسی اقیانوس آرام
سنگکره چیست و ورقههای آن چگونه حرکت میکنند؟
زمین مانند یک تخممرغ آبپز است. پوستهی سخت خارجی آن همراه با بخشی از گوشتهی فوقانی، لایهای به نام سنگکره1 را تشکیل میدهند. اما این لایه یک تکه یکدست نیست، بلکه مانند یک پازل غولپیکر شکسته شده است. هر تکه از این پازل، یک "ورقه سنگکره" نامیده میشود. این ورقهها بر روی لایهی نرمتر و خمیری زیرین خود (سستکره2) به آرامی شناور و حرکت میکنند. تصور کنید تکههای یخ بر روی سطح یک رودخانه در حال حرکت هستند. ورقههای زمین نیز به همین شکل، سالانه چند سانتیمتر جابهجا میشوند.
| نوع ورقه | ضخامت | ترکیب غالب | مثال |
|---|---|---|---|
| ورقه اقیانوسی | 5 تا 10 کیلومتر | سنگهای تیره و سنگین مانند بازالت | ورقه اقیانوس آرام |
| ورقه قارهای | 25 تا 70 کیلومتر | سنگهای روشن و سبک مانند گرانیت | ورقه ایران |
چرا ورقه اقیانوس آرام بزرگترین است؟
ورقه اقیانوسی اقیانوس آرام، بزرگترین قطعه در پازل سنگکره زمین است. دلیل بزرگی آن این است که این ورقه تقریباً تمام مساحت بزرگترین اقیانوس جهان، یعنی اقیانوس آرام را میپوشاند. این اقیانوس بهتنهایی مساحتی بیش از یکسوم سطح کل زمین دارد. برخلاف ورقههایی مانند اوراسیا یا آمریکای شمالی که بخشهای قارهای وسیعی دارند، این ورقه کاملاً زیر آب قرار گرفته و تماماً از نوع اقیانوسی است.
مهمترین ویژگی این ورقه، مرزهای فعال آن است. در بیشتر پیرامون این ورقه، پدیدهی "فرورانش"3 رخ میدهد؛ یعنی لبهی سنگینتر اقیانوسی زیر لبهی سبکتر ورقههای قارهای همسایه (مانند ورقه آمریکای شمالی یا اوراسیا) فرومیرود. این فرورفتن، باعث ایجاد عمیقترین گودالهای اقیانوسی مانند گودال ماریانا و نیز تشکیل رشتهکوههای آتشفشانی در خشکی (مانند کوههای آند) میشود.
نقش ورقه اقیانوس آرام در شکلدهی به سیاره ما
حرکت این ورقه غولپیکر تنها یک اتفاق زمینشناختی نیست، بلکه نقشهی جهان را میسازد. فعالیت این ورقه را میتوان در زندگی روزمره و محیط اطراف نیز مشاهده کرد:
- تشکیل کوه و دریا: وقتی این ورقه زیر ورقه همسایه فرومیرود، سنگهای ذوبشده به سمت بالا میآیند و کوههای آتشفشانی را میسازند. کوههای معروف حلقه آتش اقیانوس آرام، مانند فوجییاما در ژاپن، نتیجه همین فرآیند هستند.
- ذخایر معدنی: فعالیتهای گرمایی در مرز این ورقه باعث تمرکز مواد معدنی باارزش مانند مس، طلا و نقره در پوسته زمین میشود. بسیاری از معادن بزرگ دنیا در مناطقی قرار دارند که روزی حاشیه فعال یک ورقه بودهاند.
- تغییر جغرافیا در درازمدت: اقیانوس آرام در حال کوچک شدن است، زیرا ورقه آن در حاشیه غربی (مثلاً نزدیک ژاپن) به زیر ورقههای دیگر میرود. در مقابل، اقیانوس اطلس در حال گسترش است. میلیونها سال بعد، نقشه زمین کاملاً با امروز متفاوت خواهد بود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این ورقه اگرچه بزرگ است، اما خود از بخشهای کوچکتر و ریزورقههایی تشکیل شده و کاملاً یکدست نیست. همچنین، این ورقه بهطور پیوسته در حال حرکت است. سرعت حرکت آن در نقاط مختلف، از 2 تا 10 سانتیمتر در سال متغیر است. این حرکت بهاندازهای کند است که ما حسش نمیکنیم، اما در مقیاس زمینشناسی سریع و تأثیرگذار است.
پاسخ: دانشمندان با استفاده از فناوریهای مختلف این حرکات را ثبت و اندازهگیری میکنند. مهمترین شواهد مستقیم ما، زلزلهها هستند. بیشتر زمینلرزههای بزرگ جهان درست در مرز همین ورقه رخ میدهند. همچنین، با دستگاههای GPS بسیار دقیق میتوان جابهجایی جزئی جزایر و بستر دریا را اندازه گرفت. نمونههای سنگ از بستر اقیانوس نیز سن و تاریخچۀ حرکت ورقه را نشان میدهند.
پاسخ: هر ورقه اهمیت خاص خود را دارد. بزرگترین بودن به معنی مهمترین بودن مطلق نیست. برای مثال، ورقه اوراسیا که قاره پرجمعیت آسیا و اروپا را در خود دارد، مستقیمترین تأثیر را بر زندگی انسانها میگذارد. یا ورقه کوچکتر نازکا که با فرورانش زیر آمریکای جنوبی، باعث ایجاد کوههای آند شده، نقش بسیار تعیینکنندهای در جغرافیای آن منطقه داشته است.
پاورقی
1سنگکره (Lithosphere): لایه سفت و سخت بیرونی زمین شامل پوسته و قسمت بالایی گوشته.
2سستکره (Asthenosphere): لایه نیمه مذاب و خمیری در گوشته فوقانی که ورقههای سنگکره بر روی آن شناورند و حرکت میکنند.
3فرورانش (Subduction): فرآیندی که در آن یک ورقه سنگکره اقیانوسی (سنگینتر) به زیر ورقه دیگر (معمولاً قارهای یا اقیانوسی دیگر) میرود.
