پانگهآ: معمای قارههای متحرک
پازل قارهها: از فرضیه تا کشف
یک پازل را در نظر بگیر. اگر قطعات آن را از هم جدا کنی و کمی جابهجا کنی، هنوز میتوانی لبههای سازگار آنها را ببینی. دانشمندان نیز با نگاه به نقشه جهان متوجه شباهت لبههای قارههایی مانند شرق آمریکای جنوبی و غرب آفریقا شدند. این ایده که قارهها حرکت میکنند، «رانش قارهای[2]» نام دارد. اما چه نیرویی میتواند قارههای عظیم را جابهجا کند؟ پاسخ در لایههای زیرین زمین نهفته است. پوسته زمین به چندین صفحه بزرگ و کوچک تقسیم شده که بر روی لایهای نرمتر و داغتر به نام سستکره[3] شناورند. حرکت این صفحات که «زمینساخت صفحهای» نامیده میشود، باعث رانش قارهها، ایجاد کوهها و وقوع زمینلرزه میشود.
| دوره زمانی (میلیون سال پیش) | رخداد | نتیجه |
|---|---|---|
| ~335-175 | به هم پیوستن خشکیها و تشکیل پانگهآ | یک ابرقاره واحد با یک اقیانوس بزرگ به نام پانتالاسا[4] |
| ~200 | شروع شکافتن پانگهآ | ایجاد یک شکاف بزرگ و تشکیل دریای تتیس[5] |
| ~180-65 | تقسیم به دو قاره بزرگ: لورازیا[6] و گندوانا[7] | جدایی آمریکای شمالی و اوراسیا از آمریکای جنوبی، آفریقا و ... |
| تا امروز | ادامه حرکت صفحات و شکلگیری قارههای امروزی | باز شدن اقیانوس اطلس، نزدیک شدن هند به آسیا و تشکیل هیمالیا |
دنیای پانگهآ: آبوهوا، گیاهان و جانوران
تصور کن در پانگهآ زندگی میکردی. میتوانستی بدون عبور از هیچ اقیانوسی از آفریقا به آمریکای جنوبی پیادهروی کنی! اما آبوهوا در همه جای این ابرخشکی یکسان نبود. مرکز پانگهآ، به دلیل دوری از دریا، بسیار خشک و بیابانی بود (مثل کویر لوت در مرکز ایران). در حالی که مناطق ساحلی مرطوبتر بودند. فسیلها نشان میدهند که گیاهان و جانوران یکسانی (مانند خزندهای به نام لیستروزوروس[8]) در مناطقی که امروز هزاران کیلومتر از هم فاصله دارند، زندگی میکردند. این یکی از مهمترین مدرکهای دانشمندان برای اثبات وجود پانگهآ است.
پانگهآ در زندگی ما: از کوهها تا سوخت
شاید بپرسی: «مطالعه درباره ابرقارهای که میلیونها سال پیش نابود شده، چه فایدهای برای امروز ما دارد؟» پاسخ آن در اطراف ماست. بسیاری از منابع مهم زمین به دلیل حرکت صفحات و شکل پانگهآ ایجاد شدهاند. برای مثال، کوهزایی عظیم «هیمالیا» نتیجه برخورد صفحه هند به صفحه اوراسیا است. همچنین، بسیاری از معادن زغال سنگ بزرگ جهان در دورهای شکل گرفتهاند که جنگلهای انبوه در حاشیه پانگهآ رشد میکردند. حتی میتوان با درک الگوهای حرکت قارهها، مناطق مستعد زمینلرزه یا محل احتمالی منابع معدنی جدید را بهتر شناخت.
پرسشهای مهم درباره پانگهآ
بله، احتمالش وجود دارد. زمینسازان صفحهها پیشبینی میکنند که حرکت کنونی قارهها ممکن است در آیندهای دور (مثلاً 250 میلیون سال دیگر) منجر به شکلگیری یک ابرقاره جدید شود که گاهی «پانگهآ اولتیما»[9] نامیده میشود. در این نقشه آینده، ممکن است اقیانوس اطلس کوچکتر و اقیانوس آرام بسیار بزرگتر شود.
شکل پانگهآ بر تکامل حیات تأثیر بزرگی گذاشت. وقتی خشکی یکپارچه بود، گیاهان و جانوران میتوانستند آزادانه پراکنده شوند. اما پس از جدا شدن قارهها، جمعیتها از هم جدا افتادند و هر گروه در جزیره قارهای خود مسیر تکاملی جداگانهای را در پیش گرفت. این جدایی دلیل تفاوت شدید حیات وحش استرالیا با دیگر قارههاست. اگر پانگهآ نبود، شاید امروز همه جای زمین حیوانات مشابهی داشتیم.
دانشمندان مانند کارآگاهان، چندین سرنخ محکم دارند: ۱) تطابق خطوط ساحلی: مانند قطعات پازل. ۲) فسیلهای یکسان در قارههای جدا از هم. ۳) سنگهای کوهزایی یکسان و همسن در لبه قارهها. ۴) رد یخچالهای طبیعی با الگوی مشابه در قارههای نیمکره جنوبی. این شواهد با هم داستان یک خشکی واحد را تأیید میکنند.
پاورقی
[1] زمینساخت صفحهای (Plate Tectonics): نظریهای که توضیح میدهد پوسته زمین از صفحات سخت و متحرکی تشکیل شده که حرکت آنها پدیدههایی مانند زمینلرزه و کوهزایی را ایجاد میکند.
[2] رانش قارهای (Continental Drift): فرضیهای که بیان میکند قارههای زمین در طول زمان زمینشناسی نسبت به یکدیگر جابهجا شدهاند.
[3] سستکره (Asthenosphere): لایهای نیمهگداخته و شکلپذیر در زیر سنگکره (لیتوسفر) که صفحات تکتونیکی بر روی آن حرکت میکنند.
[4] پانتالاسا (Panthalassa): نام اقیانوس عظیم و جهانی که پانگهآ را احاطه کرده بود.
[5] دریای تتیس (Tethys Sea): دریای کمعمق و گرمی که پس از شکافتن پانگهآ بین بخشهای شمالی و جنوبی آن شکل گرفت.
[6] لورازیا (Laurasia): ابرقاره شمالی حاصل از تقسیم پانگهآ که بعدها به آمریکای شمالی، اروپا و بیشتر آسیا تقسیم شد.
[7] گندوانا (Gondwana): ابرقاره جنوبی حاصل از تقسیم پانگهآ که شامل آمریکای جنوبی، آفریقا، استرالیا، قطب جنوب و شبهقاره هند میشد.
[8] لیستروزوروس (Lystrosaurus): یک خزنده گیاهخوار که فسیلهای آن در آفریقا، قطب جنوب، هند و آسیا یافت شده و شاهدی بر اتصال این سرزمینها در گذشته است.
[9] پانگهآ اولتیما (Pangaea Ultima): نامی احتمالی برای ابرقاره بعدی که پیشبینی میشود از برخورد دوباره قارهها در آینده دور تشکیل شود.
