جابهجایی فصلها: الگویی که از نظم خارج شده است
چرا فصلها جابهجا میشوند؟ نقش گازهای گلخانهای
زمین ما همیشه یک سیستم گرمایشی طبیعی داشته است. انرژی خورشید به زمین میرسد و بخشی از آن به شکل گرما در جو زمین به دام میافتد. گازهایی مانند دیاکسید کربن۱ و متان مثل یک پتو عمل میکنند و از فرار سریع این گرما به فضا جلوگیری میکنند. این همان اثر گلخانهای۲ است که برای ادامهی حیات ضروری است. اما مشکل زمانی شروع شد که فعالیتهای انسان، مثل سوزاندن سوختهای فسیلی (نفت، گاز، زغالسنگ) و قطع درختان، مقدار این گازها را در جو به شدت افزایش داد.
این پتوِ ضخیمتر، میانگین دمای کل کرهی زمین را بالا برده که به آن گرمایش جهانی۳ میگویند. این افزایش دما فقط به معنای گرمتر شدن تابستان نیست، بلکه کل چرخهی آب و هوا و الگوی فصول را تغییر میدهد. زمستانها کوتاهتر و ملایمتر، بهار زودتر میآید، تابستانها طولانیتر و داغتر، و پاییز دیرتر آغاز میشود.
نشانههای ملموس جابهجایی فصلها در ایران
این پدیده در کشور ما ایران که دارای اقلیمی متنوع است، به وضوح قابل مشاهده است. بیایید به چند نمونه از محیط اطرافمان نگاه کنیم:
- زودرسی بهار: شکوفه دادن درختان میوه مانند بادام و گیلاس در استانهای شمالی و غربی ایران، گاه چند هفته زودتر از زمان معمول (اسفندماه به جای فروردین). این اتفاق برای باغداران مشکلساز است چون ممکن است سرمای دیررس بهاره۴ این شکوفههای حساس را نابود کند.
- زمستانهای کمبرف: ایام عید و اسکی! بسیاری از ما یادمان میآید که در اسفندماه در پیستهای اسکی مثل دیزین یا شمشک برف فراوانی بود. اکنون در بسیاری از سالها، این پیستها با کمبود برف مواجه هستند یا فصل اسکی به شدت کوتاه شده است. این نشانهای از گرمتر شدن و کوتاه شدن زمستان است.
- طولانیشدن تابستان: احساس میکنید که گرمای تابستان تا اواخر مهرماه ادامه دارد و پاییز خنک دیر میآید؟ این یک تجربهی مستقیم از جابهجایی فصلهاست. دورهی گرمای شدید طولانیتر شده است.
- بارشهای نامنظم و سیلآسا: پاییز و زمستان دیگر آن بارشهای مداوم و آرام گذشته را ندارند. گاهی برای هفتهها خشکی حاکم است و سپس در یک بازهی کوتاه، حجم عظیمی از باران میبارد که منجر به سیلهای مخرب میشود. این نیز از آشفتگی الگوهای فصلی حکایت دارد.
| بخش تأثیرپذیر | تأثیرات منفی | مثال ملموس |
|---|---|---|
| کشاورزی و باغداری | کاهش محصول به دلیل سرمازدگی بهاره، افزایش نیاز آبی گیاهان، گسترش آفات و بیماریها | خشکشدن بخشی از باغات زردآلو در آذربایجان به دلیل بارش برف دیرهنگام و نامتعارف |
| آب و منابع آبی | ذوب زودرس برفهای کوهستانی، کاهش ذخیرهی آب پشت سدها، خشکسالیهای طولانیتر | پایین آمدن سطح دریاچهی زریبار در کردستان به دلیل کمبود بارش برف در زمستان |
| سلامت انسان | طولانیشدن فصل آلرژی گردهافشانی، افزایش بیماریهای مرتبط با گرما، گسترش پشههای ناقل بیماری | شروع زودهنگام عطسه و آلرژی فصلی در اردیبهشت به جای خرداد |
| محیط زیست و گونهها | تغییر زمان مهاجرت پرندگان، بههمخوردن تعادل زنجیرهی غذایی، افزایش خطر آتشسوزی جنگلها | آتشسوزیهای گسترده در جنگلهای زاگرس در فصل پاییز به دلیل گرمای غیرمعمول و خشکی |
ما در مدرسه و خانه چه کاری میتوانیم انجام دهیم؟
مقابله با این پدیده نیازمند اقدام همهی کشورهاست، اما هر یک از ما نیز میتوانیم نقش کوچک و مؤثری ایفا کنیم. این نقشها بیشتر حول محور کاهش مصرف انرژی و در نتیجه کاهش تولید گازهای گلخانهای میچرخد. یک فرمول ساده این است: هرچه انرژی کمتری مصرف کنیم، سوخت فسیلی کمتری میسوزانیم و گازهای گلخانهای کمتری تولید میشود.
اقدامات عملی:
- مدیریت انرژی: خاموش کردن لامپها و دستگاههای برقی مانند کامپیوتر و تلویزیون وقتی از آنها استفاده نمیکنیم. تنظیم دمای کولرگازی و بخاری حتی 1 یا 2 درجه کمتر در زمستان یا بیشتر در تابستان، صرفهجویی چشمگیری ایجاد میکند.
- حملونقل هوشمند: تا حد امکان از پیادهروی، دوچرخهسواری یا استفاده از وسایل نقلیهی عمومی به جای خودروی شخصی استقبال کنیم. اگر مجبور به استفاده از خودرو هستیم، همسفر شدن با دیگران ایدهی خوبی است.
- مصرف آب: صرفهجویی در آب بسیار مهم است، زیرا تصفیه و انتقال آب به خانهها انرژی زیادی مصرف میکند. دوشهای کوتاهتر، بستن شیر آب هنگام مسواک زدن و آبیاری گیاهان در ساعات خنک روز از جمله این کارهاست.
- کاهش، استفاده مجدد، بازیافت: خرید تنها چیزهای ضروری، استفادهی مجدد از وسایل (مثل تبدیل شیشهی مربا به گلدان) و جداسازی زبالههای خشک برای بازیافت. ساخت کالاهای جدید از مواد بازیافتی، انرژی کمتری نسبت به ساخت از مواد خام نیاز دارد.
- کاشت و مراقبت از گیاهان: کاشت حتی یک گلدان در خانه یا مدرسه. گیاهان دیاکسید کربن هوا را جذب میکنند و به خنکشدن محیط کمک میکنند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک اشتباه رایج است. تغییرات اقلیمی به معنای از بین رفتن کامل زمستان یا سرما نیست، بلکه به معنای تغییر در الگوهای کلی و میانگین آب و هوا در طولمدت (مثلاً ۳۰ سال) است. ممکن است در برخی مناطق و زمانها، اتفاقات سردی هم رخ دهد، اما نکته اینجاست که فراوانی و شدت رویدادهای گرم بسیار بیشتر شده و میانگین دمای زمین در حال افزایش است. یک روز سرد، وضعیت کلی اقلیم را نقض نمیکند.
پاسخ: خیر. تغییر دما تنها یکی از اثرات است. همانطور که در جدول دیدیم، این پدیده بر کل چرخهی آب تأثیر میگذارد و منجر به تغییر الگوی بارشها (سیلهای ناگهانی و خشکسالیهای طولانی)، ذوب یخچالهای طبیعی، افزایش سطح آب دریاها و تغییر در رفتار گیاهان و جانوران میشود. بنابراین، تأثیر آن بسیار گسترده و پیچیده است.
پاسخ: خیر. تأثیرات در مناطق مختلف ایران یکسان نیست و بستگی به اقلیم آن منطقه دارد. مثلاً مناطق شمالی و کوهستانی که وابسته به بارش برف هستند، ممکن است با کاهش منابع آبی روبرو شوند. مناطق گرم و خشک مرکزی ممکن است با روزهای گرمای شدید بیشتری مواجه گردند. مناطق ساحلی جنوب نیز تحت تأثیر افزایش دمای آب خلیج فارس و دریای عمان قرار میگیرند. اما به طور کلی، روند گرمتر شدن و بیثباتی الگوهای فصلی در اکثر نقاط کشور مشاهده میشود.
پاورقی
۱ دیاکسید کربن (Carbon Dioxide - CO2): گازی که از سوختن سوختهای فسیلی (نفت، گاز، زغالسنگ) و نیز فرآیندهای طبیعی آزاد میشود. اصلیترین گاز گلخانهای تولیدشده توسط انسان.
۲ اثر گلخانهای (Greenhouse Effect): فرآیندی طبیعی که در آن گازهای موجود در جو زمین، مقداری از گرمای خورشید را به دام میاندازند و دمای کرهی زمین را برای زندگی مناسب میکنند.
۳ گرمایش جهانی (Global Warming): افزایش میانگین دمای سطح زمین در اثر تجمع بیش از حد گازهای گلخانهای در جو.
۴ سرمای دیررس بهاره (Late Spring Frost): یخبندان یا سرمای شدیدی که پس از شروع رشد گیاهان و شکوفه دادن درختان در بهار رخ میدهد و میتواند خسارت زیادی به کشاورزی وارد کند.
۵ اقلیم (Climate): الگوهای میانگین آب و هوا در یک منطقهی جغرافیایی در دورهای طولانی (معمولاً ۳۰ سال). با «هوا»۶ که وضعیت جوی در یک زمان و مکان کوتاهمدت است، تفاوت دارد.
۶ هوا (Weather): وضعیت جوی (مانند دما، بارش، باد) در یک مکان و زمان خاص، مثلاً "امروز تهران آفتابی است".
