درشت مولکول: مولکولی با تعداد بسیار زیاد اتم‌ها

درشت‌مولکول‌ها: غول‌های دنیای ماده

درشت‌مولکول چیست؟ از آجرهای کوچک تا ساختمان‌های بزرگ

برای درک درشت‌مولکول، ابتدا باید مفهوم مولکول را مرور کنیم. یک مولکول، کوچک‌ترین ذره‌ی یک ماده است که خاصیت آن ماده را حفظ می‌کند. مثلاً یک مولکول آب ($H_2O$) فقط از 3 اتم تشکیل شده است. حالا تصور کنید یک زنجیره‌ی بسیار بلند از هزاران حلقه یا یک ساختمان عظیم از میلیون‌ها آجر کوچک! درشت‌مولکول دقیقاً همین است: یک مولکول غول‌پیکر که از اتصال تعداد بسیار زیادی واحد کوچک و تکرارشونده به نام مونومر¹ ساخته می‌شود. به فرآیند ساختن این زنجیره‌ی بلند از واحدهای کوچک، پلیمریزاسیون² می‌گویند و محصول نهایی، یک پلیمر³ است. پس می‌توان گفت بسیاری از درشت‌مولکول‌ها، پلیمر هستند.

غول‌های نامرئی در کارخانه‌ی بدن ما

بدن هر یک از ما یک کارخانه‌ی فوق‌پیشرفته از درشت‌مولکول‌های طبیعی است. DNA معروف‌ترین آن‌هاست. این مولکول که طرح و برنامه‌ی ساخت تمام اجزای بدن را در خود دارد، یک نردبان مارپیچ بسیار بلند است که هر پله‌ی آن از واحدهای کوچکی به نام نوکلئوتید ساخته شده. اگر DNA فقط یک سلول را باز کنیم، طول آن به حدود 2 متر می‌رسد! پروتئین‌ها گروه دیگری از این غول‌ها هستند. موهای ما، ناخن‌ها، آنزیم‌هایی که غذا را هضم می‌کنند و حتی هموگلوبینی که اکسیژن را در خون حمل می‌کند، همگی پروتئین هستند. این پروتئین‌ها از به هم پیوستن واحدهای کوچکی به نام اسید آمینه⁴ ساخته می‌شوند.

از آشپزخانه تا پارک: درشت‌مولکول‌ها در اطراف ما

بیایید یک دوربین به دست بگیریم و در خانه و شهر به دنبال درشت‌مولکول‌ها بگردیم. از آشپزخانه شروع می‌کنیم: بسته‌بندی پلاستیکی مواد غذایی، دسته‌ی تفلون قابلمه، لیوان یکبارمصرف. همه این‌ها از پلیمرهای مصنوعی ساخته شده‌اند. لباس‌هایی که می‌پوشیم: پلی‌استر، نایلون و اکریلیک همگی مصنوعی هستند، اما پنبه و پشم طبیعی‌اند. به اتاق برویم: فرش، پرده، رنگ دیوار، میز پلاستیکی، بدنه‌ی تلویزیون و گوشی همراه. همه و همه حاوی درشت‌مولکول هستند. حتی وقتی برای بازی به پارک می‌رویم: تایر تاب، سرسره‌ی پلاستیکی، نیمکت چوبی (سلولز)، توپ و طناب نایلونی. این مواد به خاطر ساختار زنجیره‌ای بلند و درشت خود، خواص ویژه‌ای مثل انعطاف‌پذیری، استحکام و سبکی پیدا کرده‌اند.

سوالات رایج و باورهای نادرست

پاورقی

¹ مونومر (Monomer): واحد کوچک و تکرارشونده‌ای که مانند آجر، سازنده‌ی پلیمر است.
² پلیمریزاسیون (Polymerization): فرآیند شیمیایی اتصال مونومرها به یکدیگر و تشکیل زنجیره‌ی بلند پلیمر.
³ پلیمر (Polymer): ماده‌ای که از اتصال تعداد زیادی مونومر یکسان یا مشابه تشکیل شده است. بسیاری از درشت‌مولکول‌ها پلیمر هستند.
⁴ اسید آمینه (Amino Acid): واحد سازنده‌ی پروتئین‌ها. 20 نوع مختلف دارد.
⁵ تجزیه‌پذیر (Biodegradable): موادی که توسط فعالیت موجودات زنده (مانند باکتری‌ها) در طبیعت به مواد ساده‌تر و بی‌ضرر تبدیل می‌شوند.