ساختن یک کاسه با چرخاندن ربع دایره: از یک شکل ساده تا یک حجم کاربردی
ربع دایره: نقطه شروع ما
ربع دایره چیست و چه اجزایی دارد؟
اگر یک دایره کامل را مانند یک کیک به چهار قسمت کاملاً مساوی تقسیم کنیم، هر قطعه یک ربع دایره1 نام دارد. این شکل یک چهارم یک دایره کامل است و از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
| نام جزء | توضیح | نماد/مقدار |
|---|---|---|
| شعاع | فاصله مرکز دایره تا هر نقطه روی محیط. در ربع دایره، دو ضلع مستقیم، هر دو شعاع هستند. | $ r $ |
| کمان | قسمت خمیده و محیطی شکل. طول این کمان یک چهارم محیط دایره کامل است. | $ \frac{1}{4} \times 2\pi r = \frac{\pi r}{2} $ |
| زاویه مرکزی | زاویهای که رأس آن در مرکز دایره قرار دارد و دو شعاع آن را میسازند. | $ 90^\circ $ یا $ \frac{\pi}{2} $ رادیان |
حالا تصور کنید این تکه کاغذ برش خورده (ربع دایره) را برمیداریم و آن را به دور یکی از اضلاع مستقیمش (شعاع) میچرخانیم. این عمل دوران نام دارد و منجر به ایجاد یک حجم سهبعدی میشود.
چرخش ربع دایره و تولد یک حجم جدید
وقتی ربع دایره را به دور یکی از شعاعهایش میچرخانیم، مانند این است که یک پرهی پنکه را بچرخانیم. هر نقطه از شکل، یک دایره کامل در فضا رسم میکند. نتیجه این چرخش یک حجم توخالی است. بیایید ببینیم هر بخش از ربع دایره بعد از دوران به چه شکلی درمیآید:
حجم حاصل دقیقاً شبیه به یک مخروط ناقص توخالی با دیواره نازک است؛ شکلی که ته آن بسته و دهانهاش باز است، درست مانند یک کاسه، یک فنجان کاغذی یا کلاه جشن تولد.
محاسبه مساحت و حجم کاسه ساخته شده
برای ساختن یک نمونه واقعی، مثلاً یک کاسه کاغذی، نیاز داریم بدانیم چقدر ماده اولیه (کاغذ) لازم است (مساحت) و ظرفیت آن چقدر است (حجم).
مساحت سطح: مساحت حجم ما از جمع مساحت دو دایره (کف و لبه بالایی) و مساحت سطح جانبی مخروطی شکل به دست میآید. اگر شعاع قاعده بزرگ را $ R $ و ارتفاع را $ h $ بنامیم (که در اینجا $ h = r $ شعاع ربع دایره است)، داریم:
$ A_{کل} = \pi R^2 + \pi r^2 + \pi (R + r) \times \text{طول کمان} $
اما از آنجایی که طول کمان برابر فاصله بین دو شعاع روی سطح جانبی است و با قضیه فیثاغورث میتوان نشان داد $ \text{طول کمان} = \sqrt{h^2 + (R - r)^2} $ نیست! در واقع در دوران ربع دایره، سطح جانبی قسمتی از سطح یک مخروط کامل است و فرمول سادهتر $ A_{جانبی} = \pi (R + r) \times l $ را دارد که $ l $ همان شعاع ربع دایره اولیه ($ r $) است. پس: $ A_{کل} = \pi R^2 + \pi r^2 + \pi (R + r) \times r $
حجم: حجم این کاسه، برابر است با حجم یک مخروط بزرگ (با ارتفاع $ h $ و شعاع قاعده $ R $) منهای حجم مخروط کوچکی که وجود ندارد (با همان ارتفاع و شعاع قاعده $ r $). فرمول کلی حجم مخروط ناقص جامد $ V = \frac{1}{3}\pi h (R^2 + Rr + r^2) $ است. اما چون کاسه ما دیواره نازک دارد و توخالی است، این فرمول حجم ماده به کار رفته در دیواره را نمیدهد. برای یک کاسه با دیواره نازک، حجم درون آن تقریباً برابر حجم یک مخروط ناقص با شعاعهای داخلی است.
| پارامتر در ربع دایره | نقش در حجم سهبعدی | مثال کاربردی |
|---|---|---|
| شعاع (ضلع ثابت) | ارتفاع کاسه یا عمق لیوان | عمق یک لیوان کاغذی |
| شعاع (ضلع آزاد) | شعاط دهانه بزرگ یا لبه کاسه | قطر دهانهی یک آبکش |
| طول کمان | تعیین کننده میزان انحنا و شیب دیواره | شیب ملایم یا تند یک کلاه مخروطی |
از کلاه جشن تا لیوان کاغذی: مثالهای عینی
بیایید نگاهی به اطراف خود بیندازیم. بسیاری از وسایل روزمره، نمونهای از همین مفهوم هندسی هستند:
کلاه جشن تولد (کلاه مخروطی): دقیقاً از بریدن یک ربع دایره از کاغذ رنگی و چسباندن دو شعاع آن به هم ساخته میشود. این عمل معادل دوران کامل (۳۶۰ درجه) ربع دایره است که یک مخروط توخالی با نوک تیز ایجاد میکند.
لیوان یا کاسه کاغذی: این وسایل اغلب ته باریکتر و دهانه بازتری دارند. اگر به الگوی مسطح قبل از تا کردن یک لیوان کاغذی نگاه کنید، شکلی شبیه یک ربع دایره با لبههای گرد شده میبینید که پس از دوران و اتصال لبهها، به حجم اصلی تبدیل میشود.
سایهبان چراغ یا آباژور: بسیاری از آباژورهای کلاسیک، شکل یک مخروط ناقص را دارند. طراح با انتخاب یک ربع دایره با شعاع مناسب و دوران آن حول محورش، طرح اولیه این سایهبان را ایجاد میکند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
سوال: آیا حجم به دست آمده از چرخش ربع دایره، دقیقاً همان مخروط ناقص است؟
پاسخ: بله، از نظر شکل ظاهری بسیار شبیه است، اما یک تفاوت مهم وجود دارد. مخروط ناقص معمولاً به حجم توپر اشاره میکند (مثل تنه یک درخت کاج بریده شده). در حالی که حجم حاصل از دوران ربع دایره، یک پوسته توخالی و نازک است، دقیقاً مانند دیواره یک کاسه. بنابراین از نظر حجم فضای اشغالی متفاوت هستند.
سوال: اگر ربع دایره را به دور شعاع دیگرش بچرخانیم، چه شکلی به دست میآید؟
پاسخ: شکل کاملاً متفاوتی حاصل میشود! در این حالت، کمان خمیده یک صفحه دایرهای (کف) را میسازد و شعاع آزاد، یک سطح مخروطی میسازد. نتیجه نهایی شبیه به یک مخروط توخالی با ته تخت خواهد بود، مانند یک قیف یا سر یک نیزه.
سوال: آیا با نیم دایره هم میتوان چنین کاری کرد؟
پاسخ: قطعاً! چرخش یک نیم دایره به دور قطرش، یک کره کامل میسازد. اما اگر آن را به دور یکی از شعاعهایش بچرخانیم، حجمی شبیه به یک کاسه با دهانه خیلی گشاد یا حتی یک توپ نصف شده به دست میآید. بنابراین، با تغییر اندازه قطعه دایره، حجمهای متنوعی خلق میشود.
پاورقی
1 ربع دایره (Quadrant): یک چهارم یک دایره کامل که زاویه مرکزی آن ۹۰ درجه است.
2 مخروط ناقص (Frustum): بخشی از یک مخروط که بین دو صفحه موازی با قاعده مخروط واقع شده است. وقتی از مخروط کامل، قسمت بالای آن را توسط یک صفحه موازی با قاعده جدا کنیم، حجم باقیمانده یک مخروط ناقص است.
3 دوران (Revolution): چرخش کامل یک شکل هندسی مسطح حول یک محور ثابت در فضا که منجر به ایجاد یک حجم سهبعدی میشود.
