حفاظت کاتدی: سپری نامرئی برای فلزات در برابر خوردگی
خوردگی چیست و چرا اتفاق میافتد؟
برای درک حفاظت کاتدی، اول باید بدانیم دشمن آن یعنی خوردگی چیست. خوردگی واکنش شیمیایی یا الکتروشیمیایی یک ماده (معمولاً فلز) با محیط اطرافش است که باعث تخریب و از بین رفتن آن میشود. زنگ زدن آهن معروفترین مثال خوردگی است. این فرآیند در حضور آب و اکسیژن رخ میدهد.
تصور کنید یک میخ آهنی در یک لیوان آب قرار دارد. سطح آهن تمایل دارد به صورت یونهای آهن ($Fe^{2+}$) در آب حل شود و الکترون آزاد کند. این ناحیه که تخریب میشود، آند۹ نام دارد. الکترونهای آزاد شده به قسمت دیگری از سطح فلز که دسترسی به اکسیژن بیشتری دارد، منتقل میشوند. در آن ناحیه، اکسیژن و آب با دریافت الکترون، به یون هیدروکسید ($OH^-$) تبدیل میشوند. این ناحیه که آسیبی نمیبیند، کاتد نام دارد. سپس یونهای آهن و هیدروکسید با هم ترکیب شده و $Fe(OH)_2$ یا همان زنگ آهن را تشکیل میدهند.
در آند (تخریب): $Fe \rightarrow Fe^{2+} + 2e^-$
در کاتد (محل حفاظت): $O_2 + 2H_2O + 4e^- \rightarrow 4OH^-$
محصول نهایی: $2Fe + O_2 + 2H_2O \rightarrow 2Fe(OH)_2$
ایده اصلی حفاظت کاتدی چگونه شکل گرفت؟
اگر خوردگی یک پدیده الکتروشیمیایی است، میتوان با اصول الکتریسیته با آن مقابله کرد. ایده هوشمندانه این است: اگر بتوانیم کل سطح فلز موردنظرمان (مثلاً یک لوله فولادی) را به جبران، به یک کاتد تبدیل کنیم، دیگر تخریبی در آن رخ نخواهد داد. اما چگونه؟
پاسخ در سری الکتروشیمیایی فلزات نهفته است. فلزات مختلف میل متفاوتی برای از دست دادن الکترون و خورده شدن دارند. این میل با عددی به نام پتانسیل الکترود استاندارد (E°) سنجیده میشود. فلزی با E° منفیتر (مانند منیزیم یا روی)، فعالتر است و راحتتر از فلزی با E° مثبتتر (مانند آهن یا مس) خورده میشود.
حالا کافی است فلز مورد حفاظت (مثلاً آهن) را با یک سیم به یک فلز فعالتر (مثلاً منیزیم) وصل کنیم. منیزیم به دلیل فعال بودن، نقش آند را بر عهده میگیرد و به جای آهن، خورده شده و الکترون تولید میکند. این الکترونها از طریق سیم به آهن هدایت میشوند و کل سطح آهن را غنی از الکترون (یعنی تبدیل به کاتد) میکنند. در این حالت، آهن فقط محل جمعآوری الکترون است و خودش تخریب نمیشود. در حقیقت، ما خوردگی را از آهن به منیزیم منحرف کردهایم.
| ویژگی | حفاظت با آند فداشونده | حفاظت با جریان اعمالی |
|---|---|---|
| منبع انرژی | انرژی شیمیایی خود آند (مثل منیزیم) | یک منبع جریان مستقیم خارجی (مثل رکتیفایر۱۰) |
| آند مورد استفاده | فلز فعال (منیزیم، روی، آلومینیوم آلیاژ شده) | مواد بیاثر با عمر طولانی (گرافیت، آهن سیلیسیم، پلاتین پوشش داده شده) |
| کنترل جریان | خودبهخود و محدود به پتانسیل فلز آند | قابل تنظیم دقیق و تغییر برای مناطق بزرگ |
| کاربردهای متداول | مخازن آب گرم خانگی، بدنه کشتیهای کوچک، حفاظت از شمعهای فولادی | خطوط لوله زیرزمینی و دریایی طولانی، اسکلههای فولادی، سکوهای دریایی |
| نکته کلیدی | آند بعد از مدتی کاملاً خورده شده و باید تعویض شود. | آند تقریباً خورده نمیشود، اما سیستم نیاز به نگهداری و برق دارد. |
حفاظت کاتدی در عمل: از کشتیهای غولپیکر تا لولههای زیر خیابان
این تکنیک به صورت گستردهای در صنعت استفاده میشود و بدون آن، عمر بسیاری از سازههای فلزی به شدت کاهش مییافت.
مثال ۱: بدنه کشتیها کشتیهای فولادی که دائماً در آب شور دریا هستند، محیطی بسیار خورنده دارند. روی بدنه این کشتیها، صفحاتی از جنس روی یا آلومینیوم آلیاژ شده نصب میکنند (آند فداشونده). این صفحات به بدنه وصل هستند و به جای فولاد بدنه خورده میشوند. گاهی اوقات از سیستم جریان اعمالی استفاده میشود که آندهای آن در داخل کشتی یا روی عرشه قرار میگیرند.
مثال ۲: خطوط لوله انتقال نفت و گاز این لولههای فولادی که صدها کیلومتر در زیر خاک کشیده شدهاند، به خاطر رطوبت خاک و جریانهای الکتریکی سرگردان در معرض خوردگی هستند. در اینجا سیستم جریان اعمالی قهرمان اصلی است. در فواصل منظم، ایستگاههای تزریق جریان (رکتیفایر) نصب میشوند. جریان منفی منبع به لوله وصل میشود و آن را کاتد میکند. جریان مثبت به آندهای از جنس آهن قراضه یا گرافیت که در چاهکهای حاوی کک (برای هدایت بهتر) دفن شدهاند، وصل میشود. این آندها تخریب میشوند و از لوله محافظت میکنند.
مثال ۳: مخزن آب گرم منزل شما بسیاری از آبگرمکنهای مخزنی داخلی یک میله منیزیم دارند. این میله که از جنس فلز فعال منیزیم است، داخل مخزن و به بدنه فلزی آن پیچ شده است. این یک سیستم ساده آند فداشونده است که از زنگ زدن مخزن از داخل جلوگیری میکند و پس از چند سال باید آن را تعویض کرد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: در تئوری بله، اما در عمل هدف رسیدن به سطح قابل قبولی از حفاظت است که معمولاً با اندازهگیری پتانسیل فلز نسبت به یک الکترود مرجع تعیین میشود. اگر جریان محافظتی خیلی کم باشد، حفاظت ناقص است. اگر خیلی زیاد باشد، ممکن است در فلزات پوشش داده شده (مثل لولههای گالوانیزه) باعث واکنش قلیایی در زیر پوشش و کنده شدن آن شود که به آن حفاظت بیش از حد میگویند.
پاسخ: یک اشتباه رایج، اتصال ضعیف مکانیکی و الکتریکی بین آند فداشونده و سازه فلزی است. اگر این اتصال (مثلاً جوش یا بست) زنگ بزند یا قطع شود، جریان الکتریکی برقرار نمیشود و حفاظتی صورت نمیگیرد. همچنین، اگر آند فداشونده کاملاً با محیط (مثلاً خاک یا بتن) تماس نداشته باشد، نمیتواند به درستی عمل کند.
پاسخ: حفاظت کاتدی فقط از ادامه خوردگی جلوگیری میکند و زنگ موجود را از بین نمیبرد. برای استفاده مؤثر، بهتر است ابتدا سطح فلز تا حد امکان تمیز و عاری از زنگ و پوستههای قدیمی شود. سپس با اعمال حفاظت کاتدی، از شروع مجدد خوردگی در آن ناحیه و گسترش آن به مناطق سالم جلوگیری میشود.
پاورقی
۱ Cathodic Protection (CP)
۲ Corrosion
۳ Electrochemistry
۴ Electrochemical Potential
۵ Potential (E°)
۶ Cathode: قسمتی از سلول خوردگی که واکنش کاهش (گرفتن الکترون) در آن رخ میدهد و تخریب نمیشود.
۷ Sacrificial Anode
۸ Impressed Current
۹ Anode: قسمتی از سلول خوردگی که واکنش اکسیداسیون (از دست دادن الکترون) در آن رخ میدهد و تخریب میشود.
۱۰ Rectifier: دستگاهی که جریان متناوب (AC) را به جریان مستقیم (DC) تبدیل میکند.
