نسبت تشابه: کلید رمزگشایی از دنیای شکلهای همسان
تشابه به زبان ساده: از نقشه تا ماکت
دو شکل هندسی متشابه هستند اگر شکل یکسان داشته باشند ولی اندازههای متفاوت. به بیان دیگر، یکی از آنها میتواند یک بزرگنمایی یا کوچکنمایی دقیق از دیگری باشد. بهترین مثال، نقشهی یک شهر نسبت به خود شهر، یا ماکت یک هواپیما نسبت به هواپیمای واقعی است. در این حالت، زوایای متناظر کاملاً برابرند و ضلعهای متناظر، با یک نسبت ثابت بزرگ یا کوچک شدهاند.
نسبت تشابه چیست و چگونه محاسبه میشود؟
به آن نسبت ثابتی که برای بزرگ یا کوچک کردن شکل استفاده میشود، نسبت تشابه میگوییم. اگر دو چندضلعی متشابه داشته باشیم، برای یافتن این نسبت کافی است طول یک ضلع از یک شکل را بر طول ضلع متناظر آن در شکل دیگر تقسیم کنیم. این نسبت برای هر جفت از ضلعهای متناظر، عدد یکسانی خواهد بود.
$ \frac{\text{طول ضلع در شکل بزرگ}}{\text{طول ضلع متناظر در شکل کوچک}} = k $
همچنین، اندازهی هر زاویه در شکلهای متشابه، با زاویهی متناظر در شکل دیگر برابر است.
مثال: فرض کنید یک مثلث ABC داریم و مثلث A'B'C' متشابه با آن است. اگر طول ضلع AB = 4 سانتیمتر و طول ضلع متناظر A'B' = 12 سانتیمتر باشد، نسبت تشابه برابر است با: $ k = \frac{12}{4} = 3 $. این یعنی مثلث دوم، 3 بار بزرگتر از مثلث اول است. حال اگر طول ضلع BC = 5 سانتیمتر باشد، میتوانیم طول ضلع متناظر B'C' را پیدا کنیم: $ \frac{B'C'}{5} = 3 $، بنابراین $ B'C' = 5 \times 3 = 15 $ سانتیمتر.
| نسبت تشابه (k) | تاثیر بر شکل | مثال کاربردی |
|---|---|---|
| k > 1 | شکل جدید بزرگتر از شکل اصلی است (بزرگنمایی). | تهیهی پوستر از روی یک عکس کوچک، ساخت ماکتهای بزرگ. |
| 0 | شکل جدید کوچکتر از شکل اصلی است (کوچکنمایی). | تهیهی نقشه از یک شهر، ساخت ماکتهای کوچک. |
| k = 1 | دو شکل نه تنها متشابه، بلکه همنهشت3 (هم اندازه) هستند. | قالبگیری یک کیک با اندازه یکسان. |
از خطکش تا کاردستی: کاربردهای نسبت تشابه
نسبت تشابه فقط یک مفهوم ریاضی در کتاب نیست؛ در زندگی روزمره و مشاغل مختلف حضور پررنگی دارد:
- نقشهکشی و معماری: مهندسان برای نشان دادن یک ساختمان بزرگ روی کاغذ، از مقیاس (مثلاً 1:100) استفاده میکنند. این مقیاس، همان نسبت تشابه است که نشان میدهد هر 1 سانتیمتر روی نقشه، معادل 100 سانتیمتر (1 متر) در واقعیت است. (نسبت تشابه k = 1/100)
- عکاسی و گرافیک: وقتی عکسی را در رایانه زوم میکنید یا اندازه آن را تغییر میدهید، در واقع از نسبت تشابه استفاده میکنید تا تمام پیکسلها (اجزای تصویر) به یک نسبت بزرگ یا کوچک شوند.
- ساخت ماکت: برای ساخت ماکت یک ماشین، هواپیما یا ساختمان، سازنده باید تمام اندازهها را با یک نسبت مشخص (مثلاً 1:50) کاهش دهد تا شکل اصلی به درستی و با حفظ تناسب، در ابعاد کوچکتر دیده شود.
- تعیین فاصلههای غیرقابل دسترس: با استفاده از تشابه مثلثها و نسبتهای متناظر، میتوان ارتفاع یک درخت بلند یا عرض یک رودخانه را بدون اندازهگیری مستقیم، محاسبه کرد.
نسبت تشابه و رابطه جالب آن با مساحت و حجم
نسبت تشابه فقط به طول ضلعها مربوط نیست، بلکه بر مساحت و حجم شکلهای متشابه نیز اثر میگذارد. این رابطه، یک توان از نسبت تشابه است.
| مقدار | رابطه با نسبت تشابه (k) | مثال عددی (k=2) |
|---|---|---|
| طول (ضلع) | مستقیم: $ \text{طول جدید} = k \times \text{طول قدیم} $ | ضلع ۲ برابر میشود. |
| مساحت | توان دوم: $ \text{مساحت جدید} = k^{2} \times \text{مساحت قدیم} $ | مساحت 22 = 4 برابر میشود. |
| حجم | توان سوم: $ \text{حجم جدید} = k^{3} \times \text{حجم قدیم} $ | حجم 23 = 8 برابر میشود. |
مثال ملموس: یک تاس کوچک داریم و یک تاس بزرگ که دقیقاً متشابه آن است و طول هر ضلع آن 2 برابر تاس کوچک است (k=2).
- طول هر ضلع تاس بزرگ، 2 برابر است.
- مساحت هر وجه تاس بزرگ، 22 = 4 برابر مساحت وجه تاس کوچک است.
- حجم تاس بزرگ، 23 = 8 برابر حجم تاس کوچک است. پس اگر تاس کوچک را از مادهای پر کنیم، برای پر کردن تاس بزرگ به 8 برابر آن ماده نیاز داریم!
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، برای مثلثها یک شرط کافی وجود دارد: اگر زوایای دو مثلث، دو به دو برابر باشند، آن دو مثلث حتماً متشابهاند. در این حالت میتوانیم با داشتن حداقل یک جفت ضلع متناظر، نسبت تشابه را محاسبه و سپس اندازه سایر ضلعها را پیدا کنیم. این قاعده به تشابه به حالت همرسی معروف است.
پاسخ:اشتباه در تشخیص ضلعهای متناظر بزرگترین اشتباه است. ضلعهای متناظر، روبروی زوایای برابر قرار دارند. همیشه باید ابتدا زوایای برابر را در دو شکل متشابه مشخص کنید، سپس ضلعهای روبروی این زوایا را به عنوان ضلعهای متناظر در نظر بگیرید. اگر این جفتها را اشتباه انتخاب کنید، نسبت تشابه درست به دست نمیآید و پاسخ مسئله غلط میشود.
پاسخ: بله، دقیقاً متشابهاند. زیرا همهی زوایای مستطیل ها قائمه (برابر با 90^\circ) هستند و نسبت طولهای متناظر (\frac{\text{طول بزرگ}}{\text{طول کوچک}}) با نسبت عرضهای متناظر (\frac{\text{عرض بزرگ}}{\text{عرض کوچک}}) در این مثال خاص برابر 2 است. پس نسبت تشابه ثابت و برابر 2 است.
پاورقی
۱. نسبت تشابه (Similarity Ratio): عدد ثابتی که از تقسیم طول هر ضلع از یک شکل بر طول ضلع متناظر آن در شکل متشابه دیگر به دست میآید.
۲. تشابه (Similarity): ویژگی دو شکل هندسی که شکل یکسان ولی اندازههای متفاوت دارند. در حالت دقیقتر، زوایای متناظر برابر و ضلعهای متناظر متناسب هستند.
۳. همنهشت (Congruent): ویژگی دو شکل هندسی که هم شکل و هم اندازه هستند؛ یعنی میتوان آنها را با حرکت صلب (مانند برگرداندن یا چرخاندن) بر هم منطبق کرد.
