فوران‌های گلی: شگفتی‌های طبیعی ایران
فوران گلی چیست و چگونه تشکیل می‌شود؟
تصور کنید یک بطری نوشابه را تکان داده‌اید و سپس در آن را باز کنید. چه اتفاقی می‌افتد؟ مایع و گاز با فشار به بیرون فوران می‌کنند. فوران گلی نیز شبیه به همین اتفاق است، اما در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر و در دل زمین. در این پدیده، گازهای زیرزمینی (مانند متان4) و آب، همراه با لایه‌های نرم رسوبی، از طریق شکاف‌های پوسته زمین به سمت بالا رانده می‌شوند و ساختارهایی مخروطی یا گنبدی شکل ایجاد می‌کنند.
سه عامل اصلی برای تشکیل یک فوران گلی لازم است:
| عامل | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| منبع گاز زیرزمینی | وجود گازهایی مانند متان که در لایه‌های زیرین زمین تحت فشار هستند. | مخازن گازی در اعماق زمین |
| رسوبات نرم و اشباع از آب | لایه‌های رسی و سیلتی که با آب مخلوط شده و حالت خمیری پیدا می‌کنند. | رسوبات کف دریاچه‌ها یا دشت‌ها |
| مسیر خروج (شکاف یا گسل) | یک مسیر یا شکاف در پوسته زمین که گاز و گل بتوانند از آن به سطح راه پیدا کنند. | گسل‌های فعال زمین‌ساختی |
انواع مختلف فوران‌های گلی در طبیعت
فوران‌های گلی بسته به شرایط محیطی و میزان مواد خارج شونده، شکل‌های مختلفی به خود می‌گیرند. برخی از آن‌ها فقط چند ده سانتی‌متر ارتفاع دارند، در حالی که برخی دیگر می‌توانند به اندازه یک تپه کوچک باشند.
| نوع | ویژگی‌های کلیدی | نمونه در ایران |
|---|---|---|
| مخروط‌های گلی | شکل مخروطی کلاسیک با دهانه‌ای در رأس که از آن گل فوران می‌کند. | پیراحلاجون در استان بوشهر |
| گنبدهای گلی | ساختاری گنبدی و وسیع که گاهی قطر آن به صدها متر میرسد. | ناحیه گمیشان در استان گلستان |
| حوضچه‌های گلی | حفره‌هایی پر از گل که به آرامی در حال جوشش هستند. | اطراف دریاچه نمک قم |
فوران‌های گلی در ایران: از سواحل جنوب تا دشت‌های شمال
ایران به دلیل قرارگیری در منطقه‌ای فعال از نظر زمین‌ساختی و داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز، میزبان تعداد زیادی فوران گلی است. این پدیده‌ها عمدتاً در دو منطقه اصلی کشور متمرکز شده‌اند: حوضه رسوبی دریای خزر در شمال و حوضه فروافتاده زاگرس و خلیج فارس در جنوب.
برای مثال، در استان گلستان، نزدیک به شهر گمیشان، می‌توانید مخروط‌های گلی فعالی را ببینید که دائماً در حال بیرون ریختن گل و گاز هستند. در استان بوشهر نیز فوران‌های گلی پیراحلاجون و نایبند از نمونه‌های معروف هستند. حتی در جزیره قشم، یک گنبد گلی بزرگ به نام «ناپلئون» وجود دارد که توجه زمین‌شناسان زیادی را به خود جلب کرده است.
اهمیت علمی و کاربردهای عملی فوران‌های گلی
این پدیده‌ها فقط یک منظره جالب نیستند؛ آن‌ها مانند «پنجره‌ای به اعماق زمین» عمل می‌کنند. مواد و گازهایی که از این مخروط‌ها خارج می‌شوند، اطلاعات ارزشمندی درباره لایه‌های زیرین زمین، نوع سنگ‌ها و حتی وجود احتمالی مخازن نفت و گاز در اختیار زمین‌شناسان قرار می‌دهند.
در برخی موارد، فعالیت فوران‌های گلی می‌تواند یک هشدار طبیعی برای افزایش فشار در یک میدان گازی یا حتی وقوع زلزله باشد. بنابراین، مطالعه و پایش مستمر آن‌ها از نظر ایمنی و اکتشاف منابع انرژی اهمیت زیادی دارد.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. اگرچه شباهت ظاهری دارند، اما تفاوت اصلی در منبع حرارت و مواد مذاب است. آتشفشان‌ها با ماگمای داغ و سنگ‌های مذاب از اعماق زمین سروکار دارند، در حالی که فوران‌های گلی با گاز، آب و رسوبات سرد یا خنک مرتبط هستند.
به طور کلی، فوران‌های گلی پدیده‌های انفجاری شدیدی نیستند، اما باید با احتیاط با آن‌ها برخورد کرد. گازهای خارج شونده (مانند متان) می‌توانند قابل اشتعال باشند و همچنین زمین اطراف آن‌ها ممکن است ناپایدار و باتلاقی باشد. بهتر است از فاصله ایمن مشاهده شوند.
معمولاً خیر. دمای مواد خارج شده از یک فوران گلی معمولاً نزدیک به دمای محیط است. اگرچه در برخی موارد نادر، اگر منبع حرارتی در عمق کم وجود داشته باشد، ممکن است گلِ گرم خارج شود، اما این پدیده با چشمه‌های آب گرم واقعی که منشأ ژئوترمال دارند، متفاوت است.
پاورقی
1 فوران‌های گلی (Mud Volcanoes)
2 گاز (Gas) - در این متن عمدتاً اشاره به گاز متان دارد.
3 رسوبات (Sediments)
4 متان (Methane) - یک گاز گلخانه‌ای قوی و قابل اشتعال با فرمول شیمیایی $CH_4$.
