تفتان: آتشفشان فعال در سیستان و بلوچستان

تفتان: آتشفشان نیمه‌فعال ایران

تفتان چیست و چگونه شکل گرفته است؟

تفتان یک کوه آتشفشانی بزرگ است که بر اثر فرآیندهای درونی زمین به وجود آمده. برای درک ساده‌تر، می‌توانید یک قابلمه پر از سوپ داغ را تصور کنید که روی اجاق گاز در حال جوشیدن است. حرارت اجاق، سوپ را به جریان می‌اندازد و مواد سبک‌تر به بالا می‌آیند. درون زمین نیز مواد مذاب داغی به نام ماگما² وجود دارد که گاهی از طریق شکاف‌های پوسته زمین به سطح راه پیدا می‌کند. تفتان یکی از این راه‌های خروج ماگما است.

این آتشفشان در منطقه‌ای از ایران قرار دارد که صفحه³ عربی به زیر صفحه اوراسیا می‌رود. این برخورد باعث ایجاد فشار و گرمای شدید شده و در نتیجه، کوه‌هایی مانند تفتان شکل گرفته‌اند. ارتفاع این کوه از سطح دریا حدود 4050 متر است و قله آن اغلب پوشیده از دود و گازهای گوگردی است.

ویژگی‌های فیزیکی و زمین‌شناسی تفتان

تفتان از نوع آتشفشان‌های چینه‌ای⁴ است که از لایه‌های متناوب گدازه، خاکستر و سنگ‌های آذرین تشکیل شده. این آتشفشان دارای یک دهانه اصلی است که به آن قطب می‌گویند و از آن به طور مداوم دود و گاز خارج می‌شود. گازهای خروجی عمدتاً شامل دی‌اکسید گوگرد⁵ و بخار آب هستند که بوی تند و زننده‌ای دارند.

تاریخچه فعالیت و فوران‌های تفتان

تفتان در طول تاریخ خود بارها فوران کرده. آخرین فوران بزرگ آن در سال 1993 میلادی رخ داد. با این حال، این آتشفشان همیشه در حال انتشار گاز و بخار است. فعالیت‌های آن را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:

فوران‌های انفجاری: در این نوع فوران، ماگما و گازهای زیرزمینی با فشار زیاد به بیرون پرتاب می‌شوند. این فوران‌ها می‌توانند خطرناک باشند و خاکستر و سنگ‌های آتشفشانی را تا کیلومترها دورتر پرتاب کنند.

فوران‌های آرام: در این حالت، گدازه‌های مذاب به آرامی از دهانه آتشفشان خارج شده و روی دامنه‌ها جاری می‌شوند. این گدازه‌ها پس از سرد شدن، سنگ‌های سخت و تیره‌رنگی را تشکیل می‌دهند.

فعالیت‌های فروانی⁷: این فعالیت‌ها شامل خروج مداوم گاز و بخار از دهانه آتشفشان است که هم‌اکنون نیز در تفتان جریان دارد.

اهمیت علمی و گردشگری تفتان

تفتان یک آزمایشگاه طبیعی برای زمین‌شناسان است. مطالعه این آتشفشان به دانشمندان کمک می‌کند تا:

• فرآیندهای درونی زمین را بهتر درک کنند.
• چگونگی تشکیل کوه‌ها و تغییر شکل پوسته زمین را بررسی نمایند.
• روش‌های پیش‌بینی فوران‌های آتشفشانی را توسعه دهند.

علاوه بر این، تفتان یک جاذبه گردشگری منحصر به فرد است. هر ساله تعداد زیادی از دانشجویان، پژوهشگران و گردشگران از این کوه دیدن می‌کنند. منظره دودهای خروجی از قله، به ویژه در شب که به دلیل حرارت ماگما نور قرمز رنگی از آن ساطع می‌شود، بسیار تماشایی است.

خطرات احتمالی و راهکارهای ایمنی

اگرچه تفتان در حال حاضر فوران بزرگ و خطرناکی ندارد، اما همیشه باید آماده بود. مهم‌ترین خطرات مرتبط با این آتشفشان عبارتند از:

• خروج گازهای سمی: گازهایی مانند دی‌اکسید گوگرد برای دستگاه تنفسی انسان و حیوانات مضر است.
• جریان گدازه: در صورت فوران، گدازه‌های داغ می‌توانند مسیرهای عبوری را مسدود کنند.
• ریزش خاکستر: خاکسترهای آتشفشانی می‌توانند بر کیفیت هوا و آب تأثیر بگذارند.

برای کاهش این خطرات، دانشمندان به طور مداوم فعالیت تفتان را تحت نظر دارند. آن‌ها از ابزارهایی مانند لرزه‌سنج⁹ برای ثبت زمین‌لرزه‌های کوچک و دستگاه‌های سنجش گاز برای اندازه‌گیری گازهای خروجی استفاده می‌کنند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ تفتان (Taftan) - نام این آتشفشان از ریشه واژه‌ای محلی به معنای "مکان داغ و سوزان" گرفته شده است.

² ماگما (Magma) - ماده سنگی مذاب و داغ در زیر پوسته زمین که در صورت خروج به سطح، گدازه نامیده می‌شود.

³ صفحه (Tectonic Plate) - قطعات عظیم و متحرک پوسته زمین که بر روی لایه‌های نرم‌تر زیرین شناورند.

⁴ آتشفشان چینه‌ای (Stratovolcano) - نوعی آتشفشان مخروطی شکل که از لایه‌های متناوب گدازه، خاکستر و سنگ‌های آتشفشانی تشکیل شده.

⁵ دی‌اکسید گوگرد (Sulfur Dioxide) - یک گاز سمی و بی‌رنگ با فرمول شیمیایی $SO_2$ که بوی تند و زننده‌ای دارد.

⁶ میوسن (Miocene) - دورانی از تاریخ زمین‌شناسی که بین 23 تا 5 میلیون سال پیش را در بر می‌گیرد.

⁷ فعالیت فروانی (Fumarolic Activity) - خروج بخار آب و گازهای داغ از شکاف‌های پوسته زمین در مناطق آتشفشانی.

⁸ انرژی زمین‌گرمایی (Geothermal Energy) - انرژی حاصل از گرمای درونی زمین که می‌تواند برای تولید برق و گرمایش مورد استفاده قرار گیرد.

⁹ لرزه‌سنج (Seismometer) - دستگاهی برای اندازه‌گیری و ثبت حرکات و لرزش‌های پوسته زمین.