ساحل: آتشفشان خاموش در آذربایجان شرقی

ساحل (سَهَند): نگین آتشفشانی آذربایجان شرقی

سَهَند چگونه به وجود آمد؟

زمین مانند یک کیک لایه‌ای بزرگ است. گاهی اوقات، از شکاف‌های این کیک، مواد داغ و مذابی به نام ماگما^۵ به بیرون فوران می‌کند. سَهَند نیز حاصل چنین فوران‌هایی در گذشته‌های دور است. این آتشفشان از نوع چینه‌ای است، یعنی لایه‌لایه از مواد آتشفشانی مانند خاکستر، سنگ‌پاره^۶ و گدازه ساخته شده است. تصور کنید یک کوه یخی را از لایه‌های برف فشرده ساخته باشند؛ سَهَند هم شبیه به آن، اما از سنگ و خاکستر ساخته شده است.

فعالیت اصلی سَهَند به دوره‌ی سنوزوئیک^۷، به ویژه میوسن^۸ و پلیوسن^۹ برمی‌گردد. در آن زمان، این کوه بارها فوران کرده و مواد مذاب را تا کیلومترها دورتر پرتاب کرده است. برای درک سن آن، می‌توان گفت اگر عمر زمین را یک سال در نظر بگیریم، سَهَند در روزهای پایانی این سال به وجود آمده است!

چرا سَهَند خاموش است؟

آتشفشان‌ها مانند اجاق گاز هستند. برخی همیشه روشن (فعال)، برخی خاموش و برخی نیمه‌خاموش (غیرفعال) هستند. سَهَند یک آتشفشان خاموش محسوب می‌شود. این یعنی منبع ماگما در زیر آن یا کاملاً سرد شده یا راهی به سطح زمین ندارد. دانشمندان با مطالعه زمین‌لرزه‌های کوچک و گازهای خروجی از زمین، سلامت آتشفشان‌ها را بررسی می‌کنند. در مورد سَهَند، این نشانه‌ها بسیار ضعیف هستند.

یک مثال ساده: یک قوری چای را روی گاز تصور کنید. اگر گاز خاموش باشد و قوری هم سرد، می‌گوییم سیستم خاموش است. سَهَند نیز چنین وضعیتی دارد.

سَهَند چگونه بر زندگی مردم اثر می‌گذارد؟

حتی یک آتشفشان خاموش هم می‌تواند بر محیط اطراف خود تأثیر زیادی بگذارد. خاک‌های حاصل از مواد آتشفشانی سَهَند، بسیار حاصلخیز هستند. به همین دلیل، دامنه‌های این کوه برای کشاورزی و باغداری ایده‌آلند. چشمه‌های آب گرم معدنی که در اطراف سَهَند وجود دارند، نیز به دلیل گرمای درونی باقی‌مانده از گذشته‌ی آتشفشانی هستند و برای سلامت و گردشگری مفیدند.

از سوی دیگر، این کوه با جذب ابرهای باران‌زا، باعث افزایش بارندگی نسبی در منطقه شده و یخچال‌های طبیعی کوچکی نیز در قله‌ی آن تشکیل شده که منبع ذخیره‌ی آب هستند. فرمول ساده‌ی تبدیل آب به یخ (و برعکس) را می‌توان اینگونه نشان داد:

$H_2O_{(liquid)} \rightleftharpoons H_2O_{(solid)}$

این فرآیند در ارتفاعات سَهَند به طور مداوم در جریان است.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ سَهَند (Sahand)
^۲ آتشفشان چینه‌ای (Stratovolcano): نوعی آتشفشان بلند و مخروطی که از لایه‌های گدازه، خاکستر و سنگ‌های آتشفشانی تشکیل شده است.
^۳ خاموش (Extinct Volcano): آتشفشانی که در تاریخ ثبت‌شده فوران نکرده و انتظار نمی‌رود در آینده فوران کند.
^۴ اقلیم (Climate): شرایط آب و هوایی یک منطقه در درازمدت.
^۵ ماگما (Magma): ماده‌ی سنگی مذاب و داغ در زیر پوسته زمین.
^۶ سنگ‌پاره (Tephra): به قطعات جامد و سنگی پرتاب شده از دهانه آتشفشان در هنگام فوران گفته می‌شود.
^۷ سنوزوئیک (Cenozoic): نام یک دوران زمین‌شناسی که از حدود ۶۶ میلیون سال پیش تاکنون ادامه دارد.
^۸ میوسن (Miocene): دورانی از دوران نوزیستی که بین ۲۳ تا ۵ میلیون سال پیش بود.
^۹ پلیوسن (Pliocene): دورانی از دوران نوزیستی که بین ۵ تا ۲.۶ میلیون سال پیش بود.
^۱۰ سنگ آذرین (Igneous Rock): سنگی که از سرد شدن و جامد شدن ماگما یا گدازه به وجود می‌آید.