گسل زاگرس: نوار جنبانی زمین
گسل زاگرس چیست و چگونه به وجود آمد؟
برای درک گسل زاگرس، ابتدا باید مفهوم گسل۴ را بشناسیم. یک گسل، شکستی در سنگ‌های پوستهٔ زمین است که در دو سوی آن، سنگ‌ها نسبت به یکدیگر حرکت کرده‌اند. تصور کنید یک مداد را در دستان خود گرفته و آن را خم می‌کنید تا بشکند. سطح شکستگی که ایجاد می‌شود، شبیه یک گسل است. گسل زاگرس نیز چنین شکست عظیمی است که صدها کیلومتر طول دارد.
این گسل حاصل برخورد دو صفحهٔ تکتونیکی بزرگ است: صفحهٔ عربی۵ که به سمت شمال شرق حرکت می‌کند و صفحهٔ اوراسیا۶ که در جای خود ثابت‌تر است. این برخورد، از میلیون‌ها سال پیش آغاز شده و باعث شده است که لبهٔ صفحهٔ عربی به زیر صفحهٔ اوراسیا رانده شود و در همان حال، باعث چین‌خوردگی و شکستگی‌های عظیم در پوستهٔ زمین گردد. حاصل این فرآیند، تشکیل رشته‌کوه‌های عظیم زاگرس و گسل‌های متعدد در امتداد آن بوده است.
| نوع حرکت گسل | توضیح ساده | مثال |
|---|---|---|
| امتدادلغز۳ | دو قطعه زمین به صورت افقی و در امتداد هم می‌لغزند. | مالیدن دو دست به هم |
| عادی | دو قطعه زمین به صورت عمودی از هم دور می‌شوند. | کشیدن یک قرص نان از هم |
| معکوس | دو قطعه زمین به صورت عمودی به هم فشرده می‌شوند. | فشردن یک کتاب قطور |
انواع گسل‌ها در سیستم زاگرس
سیستم گسلی زاگرس یک مجموعهٔ واحد نیست، بلکه از چندین گسل بزرگ و کوچک تشکیل شده که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
گسل اصلی زاگرس۷: این گسل، مرز اصلی بین دو صفحهٔ تکتونیکی است و طولی بیش از 1500 کیلومتر دارد. حرکت آن عمدتاً از نوع امتدادلغز راست‌بر است، یعنی اگر شما روی یک سوی گسل بایستید، به نظر میرسد سوی دیگر به سمت راست شما حرکت کرده است.
گسل‌های پی‌سنگی۸: این گسل‌ها در بخش‌های داخلی‌تر رشته‌کوه زاگرس قرار دارند و معمولاً حرکت‌های پیچیده‌تری شامل هر دو جزء افقی و عمودی را نشان می‌دهند. آن‌ها نقش مهمی در تشکیل ساختارهای تاقدیسی۹ و ناودیسی۱۰ که مخازن اصلی نفت و گاز ایران هستند، ایفا کرده‌اند.
گسل زاگرس و زندگی ما: از زلزله تا منابع طبیعی
فعالیت گسل زاگرس به طور مستقیم و غیرمستقیم بر زندگی ساکنان غرب و جنوب غرب ایران تاثیر می‌گذارد. مهم‌ترین این تاثیرات عبارتند از:
لرزه‌خیزی: حرکت مداوم صفحه‌های زمین، باعث تجمع انرژی در سنگ‌ها می‌شود. هنگامی که این انرژی از حد تحمل سنگ‌ها فراتر رود، به طور ناگهانی آزاد شده و زمین‌لرزه رخ می‌دهد. مناطق نزدیک به گسل زاگرس، از جمله شهرهایی مانند کرمانشاه، سنندج و یاسوج، همواره در معرض خطر زمین‌لرزه قرار دارند. برای نمونه، زمین‌لرزه‌ی ویرانگر کرمانشاه در سال 1396 از فعالیت یکی از شاخه‌های این سیستم گسلی ناشی شد.
شکل‌دهی به منابع طبیعی: از جنبه‌ی مثبت، فعالیت این گسل‌ها باعث تشکیل مخازن نفت و گاز شده است. چین‌خوردگی‌ها و شکستگی‌های ایجاد شده توسط گسل‌ها، مانند تله‌هایی عمل می‌کنند که نفت و گاز را در خود نگه می‌دارند. بسیاری از میادین نفتی بزرگ ایران مانند میدان گچساران و اهواز در دامنه‌های زاگرس قرار دارند. همچنین، این گسل‌ها با ایجاد دره‌ها و گذرگاه‌های خاص، بر الگوی رودخانه‌ها و سکونتگاه‌های انسانی تاثیر گذاشته‌اند.
پرسش‌های مهم درباره گسل زاگرس
بله، به دلیل اندازه و فعالیت بالای این گسل، احتمال رخداد زمین‌لرزه‌های بزرگ وجود دارد. با این حال، بزرگی یک زمین‌لرزه به عوامل زیادی مانند طول قطعه‌ای از گسل که می‌لغزد و میزان جابجایی آن بستگی دارد. دانشمندان با مطالعهٔ تاریخچهٔ لرزه‌خیزی منطقه، سعی می‌کنند خطرپذیری این مناطق را برآورد کنند.
قطعاً. دانشمندان با استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند GPS و تصاویر ماهواره‌ای، حرکت بسیار کند صفحه‌های زمین را اندازه‌گیری می‌کنند. نرخ حرکت نسبی صفحهٔ عربی نسبت به اوراسیا در منطقهٔ زاگرس حدود 20 تا 25 میلی‌متر در سال است. این اندازه‌گیری‌ها برای درک بلندمدت رفتار گسل و ارزیابی خطر زلزله حیاتی هستند.
هر دو گسل‌های اصلی و فعالی هستند، اما در نوع حرکت تفاوت دارند. گسل زاگرس عمدتاً یک گسل امتدادلغز است، در حالی که گسل شمال تبریز نیز یک گسل امتدادلغز راست‌بر است اما در یک منطقهٔ تکتونیکی کاملاً متفاوت (مرز شمالی ایران) قرار دارد. میزان فعالیت و تاریخچهٔ لرزه‌خیزی آن‌ها نیز با هم فرق می‌کند.
پاورقی
۱ Zagros Fault
۲ Tectonic Plates: صفحات عظیم و سخت پوستهٔ زمین که بر روی لایه‌های نرم‌تر زیرین خود شناورند.
۳ Strike-Slip Fault: نوعی گسل که در آن حرکت دو بلوک مجاور عمدتاً به صورت افقی و در امتداد صفحهٔ گسل است.
۴ Fault
۵ Arabian Plate
۶ Eurasian Plate
۷ Main Recent Fault (MRF)
۸ Basement Faults
۹ Anticline: چین‌خوردگی‌هایی به شکل قوس به سمت بالا که اغلب به عنوان تلهٔ نفتی عمل می‌کنند.
۱۰ Syncline: چین‌خوردگی‌هایی به شکل فرورفتگی به سمت پایین.
