زمین‌شناسی ایران: مطالعه ساختار، تاریخچه و فرآیندهای زمین‌شناسی در قلمرو جغرافیایی ایران

زمین‌شناسی ایران: سفر به اعماق تاریخ سیاره‌مان

ایران بر روی پازل بزرگ زمین

تصور کنید زمین یک پازل غول‌پیکر است و هر تکهٔ آن یک ورقهٔ زمین‌ساختی^۴ نام دارد. ایران در محل برخورد دو قطعهٔ بسیار بزرگ از این پازل، یعنی ورقهٔ اوراسیا و ورقهٔ عربستان، قرار گرفته است. برخورد این دو ورقه، باعث شده است که ایران به یک منطقهٔ فعال از نظر زمین‌شناسی تبدیل شود، دقیقاً مانند وقتی که دو ماشین اسباب‌بازی به هم برخورد می‌کنند و قسمت جلوی آنها چین می‌خورد. این چین‌خوردگی‌ها در مقیاس زمین، منجر به تشکیل کوه‌های بلند مانند زاگرس و البرز شده است.

سفر در زمان: تاریخچه زمین‌شناسی ایران

تاریچۀ زمین ایران مانند یک کتاب قطور است که هر لایهٔ سنگی، یک صفحه از آن را تشکیل می‌دهد. قدیمی‌ترین سنگ‌های ایران متعلق به دوران پیشین‌زیستی^۵ است که بیش از 500 میلیون سال قدمت دارند. اما داستان اصلی شکل‌گیری ایران امروزی، از حدود 30 میلیون سال پیش و با بسته شدن اقیانوس تتیس^۶ آغاز شد. برای درک این زمان طولانی، اگر کل تاریخ زمین را در یک سال فشرده کنیم، ظهور انسان‌های نخستین در آخرین ثانیه‌های شب سال نو اتفاق می‌افتاد!

کوه‌ها چگونه متولد می‌شوند؟

فرآیند کوه‌زایی اصلی‌ترین نمایش نیروهای درونی زمین است. وقتی دو ورقهٔ زمین‌ساختی به هم فشار می‌آورند، لبه‌های آنها خرد شده و به سمت بالا رانده می‌شود. این فرآیند را می‌توان با فشردن دو طرف یک فرش روی زمین شبیه‌سازی کرد. چین‌هایی که روی فرش ایجاد می‌شود، شبیه کوه‌ها هستند. کوه‌ستان البرز حاصل فرورانش^۷ ورقهٔ عربستان به زیر ورقهٔ اوراسیا است. در این فرآیند، فشار و گرمای زیاد، باعث ذوب شدن بخشی از سنگ‌ها و تشکیل آتشفشان‌هایی مانند دماوند شده است. ارتفاع قلهٔ دماوند حدود 5610 متر است که آن را به بلندترین نقطهٔ ایران تبدیل کرده است.

گنجینه‌های پنهان: منابع معدنی ایران

فعالیت‌های زمین‌شناسی تنها منجر به تشکیل کوه و دشت نمی‌شود، بلکه منابع معدنی باارزشی را نیز در دل زمین ایجاد می‌کند. ایران یکی از کشورهای غنی از نظر منابعی مانند نفت، گاز، مس، طلا و سنگ‌آهن است. برای مثال، میدان گازی پارس جنوبی، یکی از بزرگ‌ترین میادین گازی جهان است که در نتیجهٔ ته‌نشین شدن موجودات ریز دریایی در کف دریای قدیمی (تتیس) و تبدیل آنها به مادهٔ آلی تحت فشار و گرمای زیاد، طی میلیون‌ها سال تشکیل شده است. این فرآیند را می‌توان با پختن یک کیک مقایسه کرد که مواد خام تحت حرارت به یک مادهٔ جدید تبدیل می‌شوند.

زمین‌لرزه: مهمان ناخوانده اما قابل درک

ایران روی کمربند کوه‌زایی جوان و فعال آلپ-هیمالیا قرار دارد، بنابراین وقوع زمین‌لرزه^۸ در آن پدیده‌ای طبیعی است. زمین‌لرزه زمانی رخ می‌دهد که سنگ‌ها در دو سوی یک گسل^۹ پس از ذخیره‌سازی انرژی، ناگهان شکت می‌خورند و انرژی را به صورت امواج لرزه‌ای آزاد می‌کنند. این فرآیند شبیه شکستن یک چوب خشک است که ابتدا آن را خم می‌کنید (انرژی ذخیره می‌شود) و سپس می‌شکند (انرژی آزاد می‌شود). بزرگی زمین‌لرزه با استفاده از رابطه‌ای لگاریتمی به نام ریشتر اندازه‌گیری می‌شود. رابطهٔ اصلی به این شکل است: $M_L = \log_{10}A - \log_{10}A_0$ که در آن $A$ بیشینهٔ دامنهٔ موج ثبت شده و $A_0$ یک مقدار مرجع است. هر یک واحد افزایش در مقیاس ریشتر، نشان‌دهندهٔ آزاد شدن حدود 32 برابر انرژی بیشتر است.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ Geology of Iran
^۲ Tectonic Structures
^۳ Orogeny
^۴ Tectonic Plate
^۵ Precambrian
^۶ Tethys Ocean
^۷ Subduction
^۸ Earthquake
^۹ Fault
^۱۰ Fumarole