یاخته (سلول): کوچک‌ترین واحد زنده که همهٔ جانداران از یک یا چند عدد از آن ساخته شده‌اند.

یاخته: آجرهای ساختمان بدن

یاخته چیست و چه شکلی است؟

اگر به یک ساختمان بلندمرتبه نگاه کنید، می‌بینید که از آجرهای بسیار زیادی ساخته شده است. بدن همهٔ جانداران، از یک درخت بلند تا یک ماهی قرمز و خود شما، از آجرهای زنده و بسیار ریزی به نام یاخته ساخته شده‌اند. این یاخته‌ها آنقدر کوچک‌اند که برای دیدن آن‌ها به وسیله‌ای به نام ریزبین⁵ نیاز داریم. اندازهٔ بیشتر آن‌ها بین 1 تا 100 میکرومتر است (هر میکرومتر یک‌هزارم میلی‌متر!).

یاخته‌ها شکل‌های گوناگونی دارند. برخی کروی، برخی مکعبی و برخی بلند و نخ مانند هستند. شکل هر یاخته به کاری که انجام می‌دهد بستگی دارد. برای مثال، یاخته‌های ماهیچه‌ای بلند و نازک هستند تا بتوانند منقبض و کشیده شوند و به ما کمک کنند حرکت کنیم.

اجزای اصلی یک یاخته و کار آن‌ها

یک یاخته مانند یک کارخانهٔ کوچک است که هر بخش آن وظیفهٔ خاصی دارد. در اینجا با مهم‌ترین بخش‌های یک یاخته آشنا می‌شویم:

یاخته‌ها چگونه رشد می‌کنند و زیاد می‌شوند؟

شما وقتی متولد شدید، تنها از یک یاخته تشکیل شده بودید! اما این یاخته به سرعت شروع به تقسیم شدن کرد. به این فرآیند تقسیم یاخته‌ای¹² می‌گویند. یک یاخته به دو یاختهٔ یکسان تقسیم می‌شود، سپس آن دو یاخته نیز به چهار یاخته تقسیم می‌شوند و این روند ادامه پیدا می‌کند تا یک جاندار کامل مانند شما به وجود آید.

این تقسیم فقط برای رشد نیست. وقتی شما دست خود را می‌برید، یاخته‌های سالم اطراف زخم با تقسیم شدن، جای یاخته‌های آسیب‌دیده را پر می‌کنند و زخم را ترمیم می‌کنند. در یک فرمول ساده می‌توان گفت:

$ 1 \rightarrow 2 \rightarrow 4 \rightarrow 8 \rightarrow ... $

این فرآیند شگفت‌انگیز، اساس رشد و ترمیم در همهٔ جانداران پرسلولی است.

یاخته‌ها در زندگی روزمرهٔ ما

شاید فکر کنید یاخته فقط یک مبحث درسی است، اما آن‌ها در اطراف ما و در زندگی روزمره حضور پررنگی دارند:

• نان و پنیر: مخمری که در خمیر نان استفاده می‌شود، یک جاندار تک‌یاخته‌ای است. باکتری‌های مفید نیز در تولید پنیر و ماست نقش دارند.
• بیماری و سلامت: وقتی سرما می‌خورید، این یاخته‌های سفید خون¹³ شما هستند که با یاخته‌های بیماری‌زا (مثل ویروس‌ها و باکتری‌ها) مبارزه می‌کنند.
• اکسیژن: هوای پاکی که نفس می‌کشید، نتیجهٔ کار یاخته‌های گیاهی است که در فرآیند فتوسنتز¹⁴ اکسیژن تولید می‌کنند. معادلهٔ ساده‌شدهٔ فتوسنتز به این صورت است:

$ 6CO_2 + 6H_2O + (Light Energy) \rightarrow C_6H_{12}O_6 + 6O_2 $

این معادله نشان می‌دهد گیاهان چگونه از دی‌اکسیدکربن، آب و نور خورشید، غذا و اکسیژن می‌سازند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹یاخته (Cell): کوچک‌ترین واحد زنده که تمام فعالیت‌های حیاتی را انجام می‌دهد.

²جاندار تک‌یاخته‌ای (Unicellular Organism): موجود زنده‌ای که تنها از یک یاخته تشکیل شده است.

³دیوارهٔ یاخته‌ای (Cell Wall): لایه‌ای سخت و محکم در اطراف یاخته‌های گیاهی، قارچ‌ها و باکتری‌ها که از آن محافظت کرده و به آن شکل می‌دهد.

⁴هسته (Nucleus): بخش فرماندهی یاخته که اطلاعات وراثتی (DNA) در آن نگهداری می‌شود.

⁵ریزبین (Microscope): وسیله‌ای برای دیدن اجسام بسیار ریز.

⁶پرسلولی (Multicellular): موجود زنده‌ای که از تعداد زیادی یاخته تشکیل شده است.

⁷غشای یاخته (Cell Membrane): پوستهٔ نازک و انعطاف‌پذیری که دور یاخته را می‌پوشاند و ورود و خروج مواد را کنترل می‌کند.

⁸DNA (Deoxyribonucleic Acid): مولکولی که اطلاعات وراثتی و دستورالعمل‌های ساخت و کار یاخته در آن ذخیره شده است.

⁹سیتوپلاسم (Cytoplasm): مادهٔ ژله‌مانند و شفاف درون یاخته که اندامک‌ها در آن شناورند.

¹⁰میتوکندری (Mitochondrion): اندامکی که با شکستن مواد غذایی، انرژی تولید می‌کند.

¹¹کلروپلاست (Chloroplast): اندامک سبز رنگ در یاخته‌های گیاهی که فرآیند فتوسنتز در آن انجام می‌شود.

¹²تقسیم یاخته‌ای (Cell Division): فرآیندی که در آن یک یاخته به دو یاختهٔ دختر یکسان تقسیم می‌شود.

¹³یاخته‌های سفید خون (White Blood Cells): یاخته‌های دفاعی در خون که با عوامل بیماری‌زا مبارزه می‌کنند.

¹⁴فتوسنتز (Photosynthesis): فرآیند ساختن غذا (قند) توسط گیاهان با استفاده از نور خورشید، دی‌اکسیدکربن و آب.